Prawo do milczenia czy do kłamstwa

Czy osoba przesłuchiwana w charakterze świadka przez organa ścigania może bezkarnie kłamać, nawet gdy została pouczona o grożącej jej odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań? Ostatnie uchwały Sądu Najwyższego (z 26 kwietnia oraz 20 września 2007 r.) prowadzą do wniosku, że polskie sądy zaczną zezwalać na kłamstwa, jeśli tylko osoby, które tego kłamstwa się dopuszczają, będą uważały, że realizują w ten sposób swoje prawo do obrony przed potencjalnymi zarzutami. Takie stanowisko SN jest wbrew brzmieniu ustawy karnej, nie znajduje uzasadnienia ani w rozwiązaniach innych państw, ani w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także nie ma uzasadnienia konstytucyjnego.

Rozważając kwestie prawa do obrony, należy przede wszystkim zauważyć, że prawo to jest ledwie prawem instrumentalnym. Podstawowym celem procesu karnego jest bowiem to, aby winny poniósł odpowiedzialność, natomiast osoba niewinna takiej odpowiedzialności nie poniosła. Konstytucyjne prawo do obrony jest prawem pomyślanym jako skuteczna realizacja podstawowego celu procesu karnego, a w szczególności zapobiegania skazaniu osób niewinnych, jak również prawidłowe ustalenie stopnia winy faktycznych sprawców przestępstw. Gwarancje procesowe w istocie stanowią środek względem celu procesu, jakim jest weryfikacja aktu oskarżenia, i nie mogą mieć nad nim przewagi. Powszechnie obecnie akceptuje się tezę, że prawo do obrony znajduje swoje granice (patrz np. art. 170 § 1 pkt 5 kodeksu postępowania karnego), a w ślad za rozwiązaniami z innych państw dyskutuje się wprowadzenie kolejnych ograniczeń.

W systemach kontynentalnych oskarżony ma prawo do milczenia, a kiedy decyduje się mówić, to wówczas jego wyjaśnienia nie są składane pod przysięgą.

Warto bliżej spojrzeć na rozwiązania niemieckie, gdyż polskie prawo karne pozostaje pod ich przemożnym wpływem. Otóż podnosi się tam, że interesy osób przesłuchiwanych w charakterze świadka są wystarczająco zabezpieczone przez możliwość uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeśli mogłaby ona narazić jego lub osobę najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo. Dotyczy to również sytuacji, w której świadek jest zobowiązany do składania zeznań na okoliczności, które wobec niego uzasadniają zarzut popełnienia czynu będącego przedmiotem postępowania.

Nauka niemiecka zaznacza, że świadek nie powinien kłamać odnośnie tych okoliczności, na które rozciąga się prawo odmowy odpowiedzi na pytania. Jeśli zaś skłamie z obawy przed grożącym mu niebezpieczeństwem postawienia zarzutów, to sąd może co najwyżej złagodzić karę lub odstąpić od jej wymierzenia, ale w żadnym razie obawa taka nie powoduje wyłączenia bezprawności czynu.

Tak więc występujący w roli świadka „faktyczny podejrzany” musi składać zeznania, ponieważ grozi mu areszt wymuszający, i musi mówić prawdę, gdyż w przeciwnym wypadku grozi mu kara wskutek złożenia fałszywych zeznań.

Inaczej wygląda sytuacja w systemie anglosaskim, gdzie prawo do składania wyjaśnień jest traktowane jako przywilej oskarżonego, który nie musi, ale może z niego skorzystać. Wyjaśnienia oskarżonego składane są pod przysięgą i pod tym samym rygorem odpowiedzialności co zeznania świadków. W szczególności oskarżony może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych wyjaśnień.

W związku z powyższym rozwiązaniem – charakterystycznym dla prawa anglosaskiego – podnoszony jest czasem argument, że nie można stawiać ludzi w sytuacji okrutnego wyboru: albo będą zeznawać przeciwko sobie i zostaną skazani, albo będą kłamać i zostaną skazani za fałszywe zeznania, albo wreszcie będą milczeć, co będzie wskazywać na ich winę. Czy rzeczywiście niedopuszczalne jest stawianie ludzi przed takim wyborem, to rzecz bynajmniej niejednoznaczna. Zważywszy na to, że przed dylematem takim stawać mogą wyłącznie osoby faktycznie winne, sytuacja traci cechy tragiczności i staje się raczej jedną z konsekwencji popełnienia przestępstwa.

Europejska konwencja praw człowieka nie zawiera przepisu o zakazie dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. W przełomowym orzeczeniu Funke przeciwko Francji (1993) Trybunał stwierdził jednak, że prawo do milczenia zawarte jest w prawie do rzetelnego procesu, o którym mowa w art. 6 ust. 1 konwencji. ETPC jest jednak daleki od tego, aby uznawać tę zasadę za absolutną. Przeciwnie, w wielu orzeczeniach uznawał liczne wyjątki.

W sprawie O’Halloran i Francis przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (2007) Trybunał stwierdził, że ewentualne naruszenie zasady nemo se ipsum zależy od charakteru i stopnia przymuszenia użytego do zdobycia dowodów. W obu sprawach policja zarejestrowała fotograficznie przekroczenie prędkości przez samochód, a następnie zwróciła się do właściciela pojazdu o wskazanie, kto w chwili zarejestrowania wykroczenia kierował tym pojazdem. Odmowa udzielenia odpowiedzi skutkowała nałożeniem na właściciela grzywny takiej, jaka zostałaby nałożona na sprawcę. O’Halloran przyznał, że to on kierował pojazdem, ale zażądał wykluczenia tego przyznania z procesu, powołując się na prawo do nieobciążania siebie samego. Francis odmówił wskazania tożsamości kierowcy pojazdu w chwili wykroczenia i został ukarany grzywną. W obu przypadkach ETPC odmówił uznania, że doszło do naruszenia zasady nemo se ipsum.

Najwyraźniej kwestia odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań została zarysowana w sprawie van Vondel przeciwko Holandii (2006). Van Vondel stanął przed parlamentarną komisją śledczą, przed którą składał zeznania pod rygorem odpowiedzialności karnej. Prawo nie przewidywało możliwości odmowy odpowiedzi na pytanie, aczkolwiek stanowiło, że treść zeznań nie może być wykorzystana przeciwko składającemu, z wyjątkiem postępowania w sprawie składania fałszywych zeznań. Za składanie fałszywych zeznań van Vondel został skazany. W fakcie skazania za składanie fałszywych zeznań Trybunał nie dopatrzył się złamania konwencji. Trybunał stwierdził, że: „Być może wnioskodawca [van Vondel] kłamał, by zapobiec ujawnieniu postępowania, które – w jego ocenie – mogło mieć charakter przestępczy i prowadzić do wszczęcia postępowania karnego. Jednak prawo do milczenia i do niedostarczania dowodów przeciwko sobie nie może być rozumiane jako ogólna niekaralność działań podejmowanych z chęci uniknięcia odpowiedzialności”. Fakt, że uzyskane pod groźbą odpowiedzialności karnej zeznania nie mogłyby stanowić dowodu przeciwko danej osobie w sprawie o ujawnione w ten sposób przestępstwo, wystarczył Trybunałowi do uznania, że nie doszło do naruszenia konwencji.