Omawiane czynności sądowe powinny zostać przeprowadzone przed właściwym sądem (sądem spadku), przy czym dla poszczególnych czynności przewidziana jest niekiedy odmienna, szczególna właściwość.

Zabezpieczenie spadku

Zabezpieczenie spadku ma przeciwdziałać sytuacjom, w których z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw majątkowych, które w chwili otwarcia spadku były we władaniu lub należały do spadkodawcy. Wszczynając to postępowanie, należy uprawdopodobnić wobec sądu w szczególności, że wspomnianym rzeczom lub prawom grozi usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie lub nieusprawiedliwione rozporządzenie nimi.

Jak ustalić sąd spadku

Co do zasady sądem spadku jest sąd rejonowy właściwy dla ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Przez zwykłe miejsce pobytu spadkodawcy rozumie się zaś miejscowość, w której w ostatnim czasie przed śmiercią spadkodawcy znajdował się jego główny ośrodek życiowy. Jeżeli jednak nie da się ustalić ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy w Polsce, to sądem właściwym będzie sąd, w którego właściwości znajduje się majątek spadkowy. Jeżeli majątek spadkowy znajduje się we właściwości kilku różnych sądów, to do wnioskodawcy należy wybór sądu, przed którym zdecyduje się przeprowadzić czynności z zakresu prawa spadkowego. Jedynie w przypadku braku możliwości ustalenia właściwości sądu w ten sposób, sądem właściwym będzie Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy.

Wniosek o zabezpieczenie spadku może złożyć przede wszystkim spadkobierca, osoba uprawniona do zachowku, zapisobierca lub wykonawca testamentu oraz inne osoby wymienione w przepisach, przy czym wnioskodawca powinien uprawdopodobnić swój status przed sądem. W omawianej sprawie sądem właściwym może być sąd inny niż sąd spadku, jako że sprawę kieruje się do sądu, w którego właściwości miejscowej znajdują się rzeczy będące w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) we władaniu spadkodawcy. Przy czym, jeżeli przedmiotem zabezpieczenia mają być prawa majątkowe, to sądem właściwym jest sąd właściwości ogólnej osoby zobowiązanej z tytułu tego prawa, a gdy osoby takiej nie ma, sądem właściwym jest sąd, w którego właściwości miejscowej znajduje się przedmiot świadczenia lub prawa. W sytuacji, gdy wykonanie prawa majątkowego związane jest z posiadaniem dokumentu, sądem właściwym jest sąd, w którego właściwości miejscowej znajduje się ten dokument. Sąd, który zabezpieczył spadek, zawiadamia sąd spadku o dokonaniu zabezpieczenia, a także o jego zmianie lub uchyleniu.

Jeżeli wnioskodawca uprawdopodobnił ww. okoliczności, a sąd uzna to za potrzebne, to zastosuje odpowiedni środek zabezpieczenia. W szczególności może zarządzić spisanie majątku ruchomego i oddanie go pod dozór, złożenie do depozytu sądowego (np. pieniędzy lub papierów wartościowych), ustanowienie zarządu tymczasowego (np. nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym) lub ustanowienie dozoru nad nieruchomością.

W analogiczny sposób możliwe jest żądanie zabezpieczenia przez sąd przedmiotu zapisu windykacyjnego.

Opłata od omawianego wniosku wynosi 100 zł, niezależnie od wartości spadku objętego wnioskiem o zabezpieczenie.

Czytaj więcej

Spadki i darowizny
Kto dziedziczy według kodeksu cywilnego, gdy nie ma testamentu

Złożenie wykazu inwentarza

Do sądu można złożyć spis inwentarza (na odpowiednim formularzu). Musi on być sporządzony z należytą starannością, ujawniać składniki spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych z podaniem sądowi ich wartości, określonej przez osobę sporządzającą wykaz inwentarza, według stanu tych składników oraz cen ustalonych na chwilę otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Wykaz inwentarza powinien zawierać również długi spadkowe oraz wskazywać ich wysokość. Złożony wykaz inwentarza można następnie uzupełniać.

Wykaz inwentarza może być złożony w sądzie spadku lub w sądzie, w którego właściwości miejscowej znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz, przy czym sąd niebędący sądem spadku przesyła złożony wykaz inwentarza do sądu spadku, a sąd spadku zarządza ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza. Złożenie wykazu inwentarza w sądzie nie podlega opłacie.

Wykaz inwentarza może zostać sporządzony również przez notariusza na żądanie spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjnego, wykonawcy testamentu lub innej osoby wskazanej w przepisach. Notariusz przesyła wykaz inwentarza do sądu spadku.

Sporządzenie spisu inwentarza

Sporządzenie spisu inwentarza to czynność użyteczna przede wszystkim dla osób, które nie mają pewności co do wszystkich składników spadku, a mają interes prawny w ustaleniu pełnego składu masy spadkowej (np. jako spadkobiercy). Sporządzenie spisu inwentarza ma na celu poszukiwanie i ujawnienie przez komornika wszystkich przedmiotów należących do spadku i przedmiotów zapisów windykacyjnych z oznaczeniem wartości każdego z nich, a także wszystkich długów spadkowych ze wskazaniem wysokości każdego z nich (wartości te ustalane są według stanu i cen z chwili otwarcia spadku). Możliwe jest następnie sporządzenie uzupełniającego spisu inwentarza.

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza składa się do sądu spadku, który wydaje następnie postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza przez właściwego komornika. Wniosek można także złożyć bezpośrednio do komornika, który powinien niezwłocznie przystąpić do sporządzania spisu inwentarza z jednoczesnym zawiadomieniem o tym sądu spadku w celu wydania przez sąd spadku postanowienia w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza.

Z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza może wystąpić każdy, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku, zapisobiercą, wykonawca testamentu lub choćby wierzycielem mającym pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy (lub inną osobą wymienioną w przepisach).

Opłata sądowa od wniosku o sporządzenie spisu inwentarza wynosi 100 zł, ale następnie trzeba liczyć się również z koniecznością uiszczenia zaliczek na wydatki ponoszone przez komornika w celu oszacowania wartości składników spadku (np. na opinie rzeczoznawców).

Czytaj więcej

Spadki i darowizny
Po spadek do sądu albo do notariusza - procedury, koszty

Przyjęcie albo odrzucenie spadku

Oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku składane jest przez spadkobiercę (na piśmie lub ustnie do protokołu). I tak spadkobierca może:

- przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste),

- przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi jedynie do wysokości odziedziczonych aktywów (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) albo

- odrzucić spadek (spadkobierca będzie wtedy traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku).

W oświadczeniu wskazuje się imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania, a także tytuł powołania składającego oświadczenie do spadku, treść złożonego oświadczenia, a także wymienienie wszystkich znanych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych po spadkodawcy oraz testamentów spadkodawcy, ich treści i miejsca przechowywania. Do oświadczenia należy załączyć wypis aktu zgonu spadkodawcy, chyba że znajduje się już w aktach sprawy.

Oświadczenie to należy złożyć w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku. Można je złożyć przed notariuszem lub w sądzie rejonowym właściwym miejscowo według miejsca zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Złożone oświadczenie przesyłane jest do sądu spadku. Możliwe jest także złożenie omawianego oświadczenia w sądzie spadku w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Konsekwencją niezłożenia oświadczenia w terminie jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (z ograniczeniem odpowiedzialności za długi należące do spadku do wartości odziedziczonych aktywów).

Opłata sądowa od odebrania oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wynosi 100 zł.

Ogłoszenie testamentu

Ogłoszenie testamentu polega na otwarciu i ogłoszeniu przez sąd albo notariusza treści ostatniej woli spadkodawcy, gdy przedstawiono dowód jego śmierci oraz pozostawiony przez niego ważny testament. O otwarciu i ogłoszeniu testamentu zawiadamia się, w miarę możliwości, wszystkie osoby, których dotyczą rozrządzenia testamentowe, a także wykonawcę testamentu i inne osoby wymienione w przepisach. Jeżeli złożono kilka testamentów tego samego spadkodawcy, to otwiera się i ogłasza wszystkie, czyniąc na każdym z nich wzmiankę o pozostałych testamentach.

Każda osoba, u której znajduje się testament spadkodawcy, zobowiązana jest złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy, chyba że złożyła testament u notariusza. Bezpodstawne uchylanie się od realizacji tego obowiązku może skutkować odpowiedzialnością tej osoby za spowodowaną szkodę lub nałożeniem grzywny przez sąd spadku. Sąd może także nakazać złożenie oświadczenia odnośnie do istnienia oraz miejsca znajdowania się testamentu spadkodawcy, a także nakazać złożenie testamentu do sądu spadku w wyznaczonym terminie.

Wyjawienie przedmiotów spadkowych

Gdy po sporządzeniu spisu inwentarza zachodzą nadal wątpliwości czy zamieszczono w nim wszystkie składniki spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych lub czy istnieją zamieszczone w nim długi spadkowe, sąd spadku może nakazać spadkobiercy, aby złożył oświadczenie o prawdziwości informacji podanych do spisu inwentarza lub przedstawił wykaz składników spadku nieujawnionych w spisie inwentarza, o których wie, ze wskazaniem miejsca, w którym się znajdują, a także, aby złożył zapewnienie, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne.

Wyjawienie przedmiotów spadkowych sąd spadku przeprowadza z urzędu lub na wniosek spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjnego, wykonawcy testamentu lub innych osób wskazanych w przepisach. Omawiana sprawa rozpoznawana jest na rozprawie, na którą oprócz wnioskodawcy wezwane zostają pozostałe osoby uprawnione do wystąpienia z wnioskiem o wyjawienie przedmiotów spadkowych. Po wydaniu przez sąd spadku i uprawomocnieniu się postanowienia nakładającego na spadkobiercę obowiązek wyjawienia przedmiotów spadkowych, sąd wzywa go do jego wykonania (pisemnie albo na posiedzeniu sądu). W przypadku niewypełnienia obowiązku przez spadkobiercę może on być realizowany w drodze egzekucji.

Zarząd sukcesyjny

Sprawy dotyczące zarządu sukcesyjnego to kategoria relatywnie nowa w przepisach prawa spadkowego. Zarząd sukcesyjny polega na tymczasowym zarządzaniu przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który prowadził jednoosobową działalność gospodarczą, wpisaną do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) oraz kontynuowaniu działalności gospodarczej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa. Osoba wykonująca te obowiązki musi zostać powołana jeszcze za życia spadkodawcy (jako zarządca sukcesyjny) i wyrazić na to zgodę. Następnie powołanie zarządcy sukcesyjnego musi zostać wpisane do CEIDG. Natomiast po śmierci spadkodawcy, jego zarządcę sukcesyjnego mogą powołać osoby wymienione w ustawie, którym przysługuje łącznie udział w przedsiębiorstwie należącym do spadku większy niż 85/100. Na zarządcę sukcesyjnego powołać można osobę fizyczną, mającą pełną zdolność do czynności prawnych, wobec której nie orzeczono w szczególności zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.

W większości spraw dotyczących zarządu sukcesyjnego właściwy jest sąd spadku. W szczególności sąd będzie rozpoznawać wniosek zarządcy sukcesyjnego o wykonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu przedsiębiorstwem lub wniosek o odwołanie zarządcy sukcesyjnego wobec rażącego naruszenia jego obowiązków.

Zarząd spadku nieobjętego

Gdy zachodzi konieczność zapewnienia odpowiedniej pieczy nad spadkiem do czasu objęcia go we władanie przez spadkobiercę, sąd może ustanowić kuratora spadku, wydając postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza, jeżeli nie został on wcześniej sporządzony.

Do obowiązków kuratora spadku należy dążenie do wyjaśnienia, kto jest spadkobiercą oraz zawiadomienie spadkobierców o otwarciu spadku, a także zarządzanie majątkiem spadkowym, pod nadzorem sądu spadku, przy czym spod zarządu tego wyłączone jest przedsiębiorstwo należące do spadku, jeżeli ustanowiono zarząd sukcesyjny tym przedsiębiorstwem.