Przypomnijmy, że zgodnie z tezą Sądu Najwyższego zaprezentowaną w tym wyroku, spadkobiercy dziedziczą po spadkodawcy obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej na skutek przestępstwa popełnionego przez skazanego.
Karne czy cywilne?
Charakter prawny obowiązku naprawienia szkody nie jest jednolicie postrzegany zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie. Wprowadzenie do kodeksu karnego instytucji w postaci obowiązku naprawienia szkody spowodowało, że powstały pewne wątpliwości interpretacyjne, czy obowiązek naprawienia szkody jest instytucją prawa cywilnego umiejscowioną w ustawie karnej, czy raczej jest elementem odpowiedzialności karnej posiadającym cechy kompensacji. Powszechnie przyjmowało się, że obowiązek naprawienia szkody ma charakter penalny, a jego główną funkcją jest ukaranie i resocjalizacja skazanego sprawcy. Równolegle, w orzecznictwie pojawiały się orzeczenia, które przyjmowały odmienną interpretację uznając, że sam fakt orzekania przez sąd karny o odszkodowaniu, który w tym przedmiocie orzeka na podstawie tych samych przesłanek co sąd cywilny, nie powoduje utraty charakteru cywilnoprawnego zasądzonego odszkodowania.
Wobec takiego postrzegania środka karnego, tj. uznania, że jest on elementem odpowiedzialności karnej, którego celem jest ukaranie i resocjalizacja skazanego sprawcy, w dotychczasowym dorobku orzecznictwa pojawiały się wyroki, które wskazywały, że obowiązek naprawienia szkody nie przechodzi w razie śmierci skazanego na spadkobierców, ponieważ jest obowiązkiem ściśle związanym z osobą zmarłego i jako taki nie może wejść do spadku (na podstawie art. 922 § 2 kc).
Specyfika sprawy
W wyroku wydanym w sprawie o sygnaturze II CSK 844/16 Sąd Najwyższy orzekł, że samo umiejscowienie przepisu w ustawie karnej nie oznacza, że przewidziany w kodeksie karnym obowiązek naprawienia szkody nie ma cywilnego charakteru, a tym samym spadkobiercy dziedziczą po spadkodawcy obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej na skutek przestępstwa popełnionego przez zmarłego.
Jakkolwiek poważne dla spadkobierców skutki i wydawałoby się, że nie do końca sprawiedliwe, rodzi interpretacja przyjęta przez Sąd Najwyższy, należy bronić stanowiska przyjętego w omawianym wyroku. Głównym celem środka z art. 46 kk jest naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody, a nie ukaranie lub resocjalizacja sprawcy, co potwierdzają same przepisy kodeksu postępowania karnego. O obowiązku naprawienia szkody nie orzeka się, jeżeli roszczenie odszkodowawcze jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, a w sytuacji, gdy orzeczone środki karne nie pokrywają całej szkody, pokrzywdzony może dochodzić dalszych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 kpk).
Skoro obowiązek naprawienia szkody stanowi obowiązek majątkowy o charakterze cywilnym, nie można uznać, że nie wchodzi on do spadku. I choć przepisy kodeksu cywilnego nie zawierają definicji legalnej spadku, to podają ogólne wskazówki umożliwiające rozstrzygnięcie, czy dane prawo lub obowiązek wchodzi w skład spadku. Warunkami tego rozstrzygnięcia są w szczególności: cywilnoprawny i majątkowy charakter prawa lub obowiązku oraz brak ścisłego powiązania prawa lub obowiązku z osobą zmarłego. Przy wykluczeniu możliwości egzekucji od spadkobiercy, pokrzywdzony posiadający wyrok sądu karnego zasądzający obowiązek naprawienia szkody, nie mógłby skutecznie dochodzić swoich roszczeń.
Decyzja należy do spadkobiercy
Kto zdobędzie Zielone Orły "Rzeczpospolitej"?
W całej dyskusji nie należy zapominać, że zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) lub spadek odrzucić. Natomiast, jeżeli spadkobierca nie złoży oświadczenia o przyjęciu spadku ani nie złoży oświadczenia o odrzuceniu spadku oznacza to przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W efekcie spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Przepisy kodeksu cywilnego dopuszczają zatem możliwość całkowitego odrzucenia spadku albo przyjęcia spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi, co spowoduje, że na spadkobiercę albo w ogóle nie przejdzie obowiązek naprawienia szkody (jeżeli spadek zostanie odrzucony), albo spadkobierca będzie musiał wypełnić obowiązek naprawienia szkody, ale jedynie do wartości spadku.
W najbliższym czasie okaże się jak omawiany wyrok Sądu Najwyższego „przyjmie się" w orzecznictwie. Formalnie rzecz biorąc, wyroki wydawane przez Sąd Najwyższy nie są wiążące dla niższych sądów. Wśród prawników mówi się, że wiążą one jedynie „siłą autorytetu" Sądu Najwyższego. Tym samym, pozostałe sądy w rozpatrywanych przez siebie sprawach przyjmować odmienną interpretację danego przepisu, co oczywiście rodzi ryzyko uchylenia wyroku sądu niższej instancji, w którym przyjęto pogląd inny niż ten zaprezentowany przez Sąd Najwyższy, co często skutecznie powstrzymuje sądy niższej instancji od przyjmowania odmiennej interpretacji.
Aleksandra Tkaczyk - aplikant radcowski w GSW Legal
