Ład przestrzenny i jego wrogowie

Kryzys gospodarki przestrzennej w Polsce narasta, niekontrolowana urbanizacja przynosi straty ekonomiczne, powoduje nieracjonalny wzrost kosztów budowy i utrzymania infrastruktury technicznej, któremu miasta i gminy metropolitalne nie są już w stanie sprostać. „Rozlewanie się miast" i chaotyczna, rozproszona zabudowa gmin podmiejskich pogarszają warunki życia, niszczą więzi społeczne i lokalną tożsamość. Niestabilna sytuacja planistyczna osłabia konkurencyjność polskich miast i odstrasza strategicznych inwestorów.

Główny instrument polityki przestrzennej – planowanie – nie jest wykorzystywany. Co drugie pozwolenie na budowę wydaje się dziś na podstawie decyzji administracyjnych na terenach nieobjętych planem. Stan planowania przestrzennego jest powszechnie krytykowany, nawet w dokumentach rządowych.

Raport o stanie przestrzennego zagospodarowania kraju przyjęty przez Radę Ministrów i przedłożony Sejmowi RP w 2007 roku stwierdza: „[...] Alarmujący problem stanowi rozlewanie się obszarów zurbanizowanych przy niskiej intensywności wykorzystania terenu. [...] Przeciwdziałanie temu zjawisku może być skuteczne tylko w przypadku stosowania efektywnych instrumentów planowania przestrzennego. [...] Pilnym zadaniem jest dokonanie nowelizacji ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [...]".

Po czterech latach (czerwiec 2011 r.) kolejny dokument rządowy, znajdująca się w końcowej fazie uzgodnień koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, stwierdza: „[...] obecny system planowania przestrzennego, składając się z licznych i niewspółgrających ze sobą elementów, jest nieefektywny. [...] obecne regulacje prawne nie rozwiązują problemów gospodarki przestrzennej. Przeciwnie – wzmacniają niekorzystne zjawiska, blokując szanse rozwojowe, [...] sprzyjają rozpraszaniu zabudowy i ekstensywnemu wykorzystaniu przestrzeni, powodują straty cennych przyrodniczo terenów w miastach i ich otoczeniu [...]".

W Polsce, w odróżnieniu od innych krajów Unii Europejskiej, znaczenie polityki przestrzennej jest niedoceniane pomimo olbrzymich korzyści, które przynoszą racjonalna gospodarka przestrzenna, planowanie i kontrola rozwoju. Polityka przestrzenna i planowanie zapewniają atrakcyjność społeczną i funkcjonalną nowych zespołów urbanistycznych, zwłaszcza mieszkaniowych oraz przestrzeni publicznych. W skali makro planowanie umożliwia skoordynowanie zamierzeń inwestycyjnych z rozwojem miasta i radykalnie zmniejsza wydatki publiczne na przygotowanie terenu. W skali lokalnej obsługa inwestycji prywatnych na obszarach objętych planami jest łatwiejsza i lepiej skoordynowana z działaniami władz terenowych, równocześnie ułatwia eliminowanie kolizji interesów i rozwiązywanie konfliktów. Planowanie przestrzenne ogranicza ryzyko inwestycyjne i patologie rynku nieruchomości, zmniejsza ryzyko korupcji, podczas gdy inwestowanie oparte na decyzjach administracyjnych jest korupcjogenne, nieprzejrzyste i przewlekłe. Planowanie przestrzenne powiększa dochody samorządów lokalnych, które uchwalając plany i prowadząc aktywną politykę terenową, przejmują dużą część renty planistycznej. Brak planowania przestrzennego w gminie narusza ekonomiczny interes większości jej mieszkańców, ponieważ brak planu stwarza niebezpieczeństwo, że następna inwestycja obniży wartość sąsiednich nieruchomości lub ograniczy ich użytkowanie.

Trzy przyczyny bałaganu

Przyczyny lekceważenia spraw przestrzennych i źródła kryzysu planowania przestrzennego są liczne, jednak trzech głównych „wrogów" racjonalnej gospodarki przestrzennej i planowania znamy. Są to: ideologia liberalizmu gospodarczego, ignorancja i ułomny rynek nieruchomości.

Ideologia liberalizmu gospodarczego „rządzi" dziś w Polsce również gospodarką przestrzenną i rynkiem nieruchomości, co skutkuje osłabianiem roli sektora publicznego w obszarze, w którym sprawne działanie państwa – władz centralnych i samorządów lokalnych

– jest konieczne. Polski wariant liberalizmu jest sprzeczny nawet z prawami ekonomii rynkowej, na które jego ideolodzy się powołują, gdyż poszliśmy dalej, niż żądał Milton Friedman i szkoła chicagowska. Nawet skrajni liberałowie amerykańscy i angielscy uczniowie Margaret Thatcher nie kwestionują potrzeby planowania przestrzennego i w krajach rozwiniętych gospodarczo jest ono ciągle doskonalone. Sytuacja w Polsce jest odmienna, ustawy komisji „Przyjazne państwo" pogarszające gospodarkę przestrzenną były błyskawicznie uchwalane, ustawa rządowa zaś o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, która poprawiłaby obecną sytuację planowania, po trzech latach debatowania i blokowania wylądowała w koszu.

Mamy też przykłady doskonałego działania gmin, ale z zasady są to gminy, gdzie dobry wójt lub prezydent jest wybierany dzięki poparciu lokalnej społeczności na kolejne kadencje i potrafi wykorzystać ułomne prawo do prowadzenia mądrej polityki przestrzennej, nie oglądając się na ideologów i polityków. Problem jednak polega na tym, że polskie prawo wprawdzie nie zabrania dobrych działań, ale nie chroni nas przed działaniami szkodliwymi.

Ignorancja to druga bariera blokująca porządkowanie spraw przestrzennych. Należy przypuszczać, że większość posłów, uchwalając prawa Palikota, nie posiadała wystarczającej wiedzy o ich skutkach, a ponieważ obowiązywała dyscyplina partyjna, wynik głosowania był oczywisty. W konsekwencji takich działań po krytycznym raporcie rządowym z 2007 roku nie tylko nie doszło do poprawy, lecz wręcz przeciwnie, obserwujemy dalsze narastanie patologii przestrzennych. Ale polskich liberałów nic nie zraża – ani dewastacja terenów podmiejskich przez niekontrolowaną urbanizację, ani niszczenie przez kolejne powodzie rozpoczętych budów na terenach zalewowych.

Rynek nieruchomości, o czym dobrze wie każdy ekonomista, wymaga interwencji sektora publicznego, gdyż jest rynkiem ułomnym, niespełniającym istotnych warunków wolnego rynku. Ułomności sprawiają, że jest to rynek podatny na zjawiska spekulacyjne, dlatego władze krajów europejskich wzmacniają kontrolę publiczną nad jego funkcjonowaniem. W Polsce jeszcze tej prawdy nie „odkryto" i wadliwe regulacje prawne w dziedzinie prawa własności, roli podmiotów publicznych i planowania przestrzennego powodują, że gminy są często bezradne w konfrontacji z deweloperem, który postanowił budować „miasto" w środku pól.