Urzędnik w dawnych Chinach

Rz: W Muzeum Narodowym w Warszawie jeszcze przez kilkanaście dni można oglądać unikalną wystawę poświęconą urzędnikom dawnych Chin zwanym literati. Kim byli owi urzędnicy, i czym zasłużyli sobie na specjalnie dedykowaną im wystawę?

Joanna Popkowska, Kustosz Kolekcji Sztuki Chińskiej w Muzeum Narodowym w Warszawie: Literati, to wyjątkowa w skali światowej warstwa społeczna, która przez setki lat miała ogromny wpływ na życie polityczne, społeczne i kulturalne Chin. Pojęcie literatus (l.mnoga literati) oznacza człowieka wykształconego, czyli zarówno uczonego jak i urzędnika, chociaż często obie te grupy pod wieloma względami różniły się od siebie.

W tradycji europejskiej trudno byłoby znaleźć grupę społeczną o podobnej pozycji i statusie. Różni się ona w sposób istotny od arystokracji czy szlachty w Europie Zachodniej. I nie można jej uznać jednoznacznie za klasę rządzącą.

W jakim okresie pojawiła się ta grupa społeczna?

Warstwa ta kształtowała się właściwie od zarania państwa chińskiego i istniała aż po kres Chin cesarskich w 1911 r. Jednak największy rozwój przypada na lata 770–221 p.n.e. Wówczas urzędnicy zaczęli tworzyć rodzaj klasy średniej, wypełniającej lukę pomiędzy władzą a ludem. Piastując rozmaite funkcje administracyjne na dworze, byli oni wynagradzani zarówno materialnie, jak i poprzez nadawanie stanowisk i tytułów. Doprowadziło to do gwałtownego i szybkiego wzrostu znaczenia oraz liczby urzędników. Odtąd, nieprzerwanie przez dwa tysiące lat, to w głównej mierze uczeni urzędnicy tworzyli warstwę dawnej chińskiej elity społecznej.

Jaki wpływ miał konfucjanizm na rozwój tej grupy społecznej?

Istotny. Konfucjusz jest uważany za pierwszego filozofa – moralistę, który w swojej nauce połączył tradycyjne role społeczne, hierarchię panującą w społeczeństwie z wartościami moralnymi. Jego zdaniem podstawowymi cnotami były: humanitaryzm, praworządność, poprawność, mądrość i lojalność. Cnoty te realizowały się w pięciu fundamentalnych relacjach społecznych: między panującym i urzędnikiem, ojcem i synem, starszym i młodszym bratem, mężem i żoną oraz między przyjaciółmi. Moralność jednostki i podstawowa rola rodziny była fundamentem i gwarantem stabilności państwa. Konfucjusz dużą rolę w kształtowaniu ładu społecznego przypisywał wykształceniu, które obejmowało także kwestie ducha i serca. Był on doskonałym nauczycielem, a uczniowie przyczynili się do rozpropagowania jego idei. Od cesarza Wu z dynastii Han (156-87 p.n.e.), konfucjanizm stał się doktryną państwową.

Kto mógł zostać urzędnikiem, jakie warunki trzeba było spełnić?

W dawnych Chinach szansę na awans społeczny miał prawie każdy mężczyzna pod warunkiem, że posiadał wiedzę pozwalającą na zdanie egzaminów. Egzaminy urzędnicze wprowadzono za czasów dynastii Sui (589-619), a za następnej dynastii Tang (618-907) stały się one formalnym systemem rekrutacji. Zniesiono je dopiero w 1905 r., tuż przed upadkiem Chin cesarskich. Miały one trzy szczeble: powiatowy, prowincjonalny i stołeczny. Ci, którzy pomyślnie przeszli wszystkie etapy, stawali do egzaminów cesarskich, którym przewodniczył sam władca. Egzaminy same w sobie nie sprawdzały umiejętności praktycznych kandydata lecz wyłącznie jego teoretyczną wiedzę. Sprawdzano m.in.: znajomość klasyki konfucjańskiej, poezji, prawa. Egzaminy miały formę wierszowanej kaligrafii.

Kaligrafia była uznawana za jedną ze sztuk.

Jedną z najważniejszych, podobnie zresztą jak malarstwo. Uczeni poddawali pismo estetycznej ocenie. Kształt i układ kreski oraz forma i kompozycja tekstu świadczyły o kunszcie autora, a samo pismo uznawano za wyraz piękna. Kaligrafia stała się dziedziną twórczości artystycznej, przy pomocy której literati wyrażali własne nastroje, świadczyła o charakterze twórcy.