Zamiast asesora sędzia grodzki powoływany przez prezydenta

Specyfiką naszego sądownictwa jest to, że wymiar sprawiedliwości sprawują – poza sędziami powołanymi na urząd przez prezydenta RP – liczni początkujący asesorzy sądowi, czyli osoby, które po uniwersyteckich studiach prawniczych odbyły aplikację sadową (obecnie przeważnie pozaetatową), zdały egzamin sędziowski i zostały mianowane przez ministra sprawiedliwości, a więc przedstawiciela władzy wykonawczej, do pełnienia czynności sędziowskich na czas określony. Ten stan rzeczy od lat budził sprzeciw licznych teoretyków i praktyków prawa mających wątpliwości, czy urzędnicy wykonujący obowiązki sędziowskie, których przyszła kariera jest uzależniona od decyzji organu powołującego, w pełni dają gwarancję niezawisłości, bezstronności i niezależności.

Świadomość tę mieli również członkowie zespołu ds. reformy struktury organizacyjnej sądownictwa, którzy w opracowanym w 1997 r. projekcie utworzenia wyodrębnionych jednostek organizacyjnych sądów zdolnych do szybkiego i sprawnego rozpoznawania drobnych spraw cywilnych i karnych – sądów grodzkich przewidywali, że będą w nich orzekać głównie początkujący sędziowie: sędziowie grodzcy.

Prace nad reformą sądownictwa były kontynuowane w latach następnych. W ich efekcie 1 stycznia 2000 r. rozpoczęły działalność wydziały cywilno-karne, które 17 października 2001 r. zaczęły również rozpoznawać sprawy o wykroczenia, przekształcone następnie 1 stycznia 2002 r. w wydziały grodzkie na mocy przepisów ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (usp).

W ustawie tej jednak odstąpiono od zawartych w projekcie z 10 czerwca 1999 r. przepisów o likwidacji instytucji asesorów sądowych i wprowadzenia innej drogi dochodzenia do urzędu sędziego. Według nich istniejący stan rzeczy miał na zasadzie wyjątku trwać do 31 grudnia 2010 r., natomiast zasadą miało być powoływanie na urząd sędziego osoby, która poza spełnianiem warunków formalnych ukończyła 35 lat i bezpośrednio przed powołaniem była profesorem lub doktorem habilitowanym nauk prawnych, sprawowała urząd sędziego sądu wojskowego albo przez cztery lata wykonywała zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza, przez dwa lata prokuratora powszechnych lub wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury lub przez dziesięć lat asystenta sędziego.

Dzisiaj można jedynie podziwiać dalekowzroczność autorów tego projektu, a jednocześnie żałować, że nie stał się obowiązującym prawem. Zaoszczędziłoby to konieczności podejmowania pod presją czasu zmian legislacyjnych, niezbędnych do zadośćuczynienia treści orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 24 października 2007 r., w myśl którego przepisy uprawniające ministra sprawiedliwości do powierzenia asesorom sądowym prawa pełnienia czynności sędziowskich są niezgodne z ustawą zasadniczą.

W ostatnich miesiącach rozgorzała dyskusja na temat, co dalej z asesorami sądowymi. Jest to problem istotny, bo stanowią oni jedną trzecią kadry orzeczniczej sądów rejonowych i liczba ich rośnie, gdyż już po orzeczeniu TK minister sprawiedliwości podpisał ponad 100 nowych nominacji asesorskich.

Jedną z dróg wyjścia zasugerował prezydent RP: powoływanie sędziów na czas określony. Jednak Sejm minionej kadencji nie uchwalił stosownej ustawy.

Profesor Andrzej Zoll uważa natomiast („Rz” z 25 października), że początkujący sędzia powinien najpierw orzekać wyłącznie w wydziałach odwoławczych sądów okręgowych w składzie z dwoma doświadczonymi sędziami. Oni byliby nauczycielami wskazującymi błędy popełniane przez sądy pierwszej instancji. Ich opinia decydowałaby o dalszych jego losach, a więc o tym, czy będzie sędzią, czy też odejdzie do innej pracy. Podobnie widzi drogę do zawodu sędziego prof. Zbigniew Ćwiąkalski („Rz” z 8 listopada): naukę zawodu należy zacząć właśnie od orzekania na próbę w składach trzyosobowych, ale nie samodzielnie. Również za wprowadzeniem sędziów na próbę opowiada się były wiceminister sprawiedliwości Krzysztof Józefowicz („Rz” z 6 listopada).

Inni hołdują koncepcji, by zawód sędziego był ukoronowaniem zawodów prawniczych. Prof. Zbigniew Hołda opowiada się („Polityka” z 20 października) za modelem kariery prawniczej autorstwa prezesa TK Jerzego Stępnia, według której magister prawa mógłby odbywać aplikację dwuetapową – wstępną ogólną i specjalistyczną, np. w zawodzie prokuratora, notariusza, adwokata czy radcy prawnego, które byłyby przedzielone pracą w sądzie, prokuraturze lub kancelarii prawniczej. Następnie wykonywanie jednego z zawodów prawniczych przez odpowiedni okres dawałoby podstawę do ubiegania się o powołanie na urząd sędziego. Niezależnie od tego byłby on dostępny dla profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych. Także poseł Cezary Grabarczyk, adwokat z zawodu, jest za szerszym dostępem praktyków do zawodu sędziego („Rz” z 5 listopada)

Najbardziej kompleksową propozycję rozwiązania problemu asesorów sądowych wyraża stanowisko Krajowej Rady Sądownictwa z 1 czerwca 2007 r. omówione przez sędziego Marka Celeja („Rz” z 16 października i 6 listopada). Pokrótce sprowadza się do tego, by bez zmiany konstytucji wprowadzić do usp czwarty, najniższy szczebel zawodowy: sędziego grodzkiego (sędziego pokoju) powoływanego tak jak inni sędziowie przez prezydenta na wniosek KRS na czas nieokreślony. Zdaniem rady powołanie sędziego na czas nieoznaczony przewidziane w art. 179 ustawy zasadniczej przedstawia istotną wartość konstytucyjną. Stanowi mianowicie ważny element zespołu gwarancji niezawisłości sędziowskiej – to po pierwsze. A po drugie – jest dopełnieniem gwarantowanego w art. 45 konstytucji prawa do sądu.

Propozycja ta jest niezwykle trafna i w świetle zapadłego orzeczenia TK z 24 października 2007 r. powinna stanowić punkt wyjścia do prac legislacyjnych, w efekcie których za 18 miesięcy bez zmiany konstytucji sądy powszechne będą należycie zorganizowane i orzekać w nich będzie odpowiednia liczba niezawisłych i niezależnych od władzy wykonawczej sędziów. Aby to osiągnąć, należałoby wzbogacić ją o pewne sugestie wskazanych autorytetów i stworzyć zasady dochodzenia do urzędu sędziego grodzkiego oraz mechanizm jego powoływania.