Żywność musi być dostępna fizycznie i ekonomicznie

Partnerem cyklu jest przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce

Kryzysy ostatnich lat wykazały, jak ważnym wspólnym dobrem jest bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo samej żywności. Wagę i kruchość, na szczęście pozorną, bezpieczeństwa żywnościowego pokazały pierwsze lockdowny, gdy niewidziane od lat zamknięte granice pomiędzy europejskimi krajami zatrzymały nagle w długich kolejkach tiry z transportami żywności czy nawet żywych zwierząt.

Dostępna i tania

Bezpieczeństwo żywnościowe opiera się na dwóch priorytetach – zapewnienie mieszkańcom zarówno fizycznego dostępu do żywności, czyli by żywność została wyprodukowana i była na rynku, jak i dostęp ekonomiczny, czyli by ludzie byli w stanie ją kupić. Takie cele wyjaśniają unijne priorytety – rynki rolne muszą być stabilne, ceny muszą być przewidywalne, a dostawy żywności – stałe, podobnie jak kontrole żywności na rynku UE oraz żywności spływającej do Unii z krajów trzecich. Standardy jakości i bezpieczeństwa są jednym z priorytetów negocjacji handlowych UE w sprawie importu produktów rolnych.

Kluczem do bezpieczeństwa są jednak łańcuchy dostaw, które muszą być pewne i krótkie, ponieważ lokalne rynki żywności są zarówno bardziej odporne na zawirowania globalne, jak np. kryzys kontenerowy czy wojny między sąsiadami tuż za granicą UE, jak i po prostu – lepiej wspierają rolników, ponieważ większość marży zostaje u nich, nieprzejęta przez długi łańcuch pośredników. Wojna w Ukrainie spowodowała, że nagle zniknęli ważni partnerzy handlowi, np. Rosja była znaczącym dostawcą środków ochrony roślin. Kryzys pokazał też wagę lokalnej produkcji strategicznych towarów, którymi są nie tylko żywność, ale też właśnie środki do produkcji rolnej. Sankcje zamknęły dla rosyjskich nawozów rynek unijny, europejscy rolnicy musieli sobie poradzić bez nich, a ceny nawozów i środków ochrony roślin poszły mocno w górę z uwagi na kryzys energetyczny.

To zaś jest dodatkowym argumentem dla rozwoju dofinansowywanego dziś przez UE rolnictwa precyzyjnego, które zakłada nawożenie i ochranianie roślin tylko tam, gdzie one tego potrzebują. To wymaga zaś monitorowania stanu gleb i roślin oraz nowoczesnego parku maszyn – i tu europejscy rolnicy mogą liczyć zarówno na darmowy dostęp do usług satelitarnych, jak i dofinansowanie do zakupu maszyn rolniczych czy wreszcie – wspieranie spółdzielni rolniczych, które nie tylko ułatwiają dostęp do sprzętu, ale też korzystnie wpływają na stabilizację cen.

Jedna czwarta budżetu

Dziś rolnictwo jest tak ważne dla bezpieczeństwa Europy, że program Wspólnej Polityki Rolnej jest jednym z największych wydatków ze wspólnego budżetu. Finansowanie WPR stanowiło prawie jedną czwartą (23,6 proc.) całkowitych wydatków UE w 2021 r., na co składały się płatności bezpośrednie (38 mld euro) i rozwój obszarów wiejskich (13,7 mld euro) oraz środki rynkowe (2,4 mld euro). Jak tłumaczy Jerzy Plewa, ekspert Team Europe, a do niedawna dyrektor generalny w dyrekcji ds. rolnictwa KE, właściwie większość działań i programów unijnej polityki rolnej jest na to skierowana. Kolejne programy wypracowują to w różny sposób, dbają o zagwarantowanie produkcji, o stabilizację cen, o rozwój technologii i społeczności (spółdzielczość) budujących lokalne rynki i wprowadzających rolnictwo w nową erę Zielonego Ładu. Dodatkowo tymi kwestiami zajmuje się DG Sante, czyli dyrekcja generalna ds. zdrowia i bezpieczeństwa żywności.

Działania KE na rzecz bezpieczeństwa żywności to zarówno wspieranie produkcji surowców rolnych i żywności, jak i kontrolowanie bezpieczeństwa żywności przez agencje, takie jak EFSA, współpracujące z krajowymi partnerami (jak np. polska Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych). Jest cała sieć alertów pilnujących, by żywność na rynku była bezpieczna. Chodzi zarówno o Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF), jak i sieć koordynującą zwalczanie podróbek żywności (tu królują mozzarella i oliwa). Dodatkowo jakości importowanej żywności pilnują kontrolerzy na granicach UE, ale wcześniej te standardy są omawiane w czasie negocjacji umów o wolnym handlu z nowymi partnerami handlowymi UE.

Zielony ład

Dziś najważniejszym kierunkowskazem dla rolnictwa jest program Europejski Zielony Ład, którego celem jest uczynienie Europy pierwszym kontynentem neutralnym dla klimatu do 2050 roku. Ma on fundamentalny wpływ na rolników i procesy produkcji oraz dostawy żywności, o czym mówi najwięcej wpisana w niego strategia „Od pola do stołu” (Farm to fork strategy), która ma na celu ustanowienie systemu żywnościowego w Unii Europejskiej, który jest sprawiedliwy, zdrowy i przyjazny dla środowiska. Konkretne cele wyznacza zaś Wspólna Polityka Rolna, która wskazuje cele gospodarcze i społeczne. Budżet nowej WPR na lata 2023–2027 sięga 387 mld euro, podzielonych między Europejski Fundusz Europejski Fundusz Rolniczy Gwarancji (EFRG) i Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

Zielony Ład wprowadził rewolucyjne podejście, by ograniczać stosowanie środków ochrony roślin i nawozów, co wprawdzie dziś wywołuje protesty rolników, jednak jest efektem zmiany podejścia do produkcji żywności w Europie: z nacisku na stały wzrost produkcji – do bardziej zrównoważonego spojrzenia na rynki.

Wartość produkcji brutto wytworzonej przez unijny przemysł rolny wyniosła 537,5 mld euro w 2022 roku, ale rosnącym problemem jest marnotrawstwo żywności, UE produkuje co roku ponad 58 mln ton odpadów żywności, straty wynoszą ponad 132 mld euro. Komisja proponuje, by do 2030 r. zmniejszyć straty żywności o 10 proc. na etapie produkcji i o 30 proc. w handlu i konsumpcji. Do końca 2027 r. zostanie przeprowadzony formalny przegląd postępów poczynionych przez kraje UE i będzie to też moment naniesienia ewentualnych korekt. Na zachętę Komisja obliczyła, że czteroosobowa rodzina oszczędzi średnio 400 euro rocznie, jeśli ten cel zostanie spełniony.