Częstokroć znaczne kwoty zebrane przykładowo w postępowaniu egzekucyjnym są w świetle prawa przekazywane przez komornika do faktycznego władania dłużnika o ile pozostaje on we wspólnym gospodarstwie domowym z wierzycielem/wierzycielami alimentacyjnymi, zaspokajanymi w tych postępowaniach przed innymi wierzycielami. W sytuacji, gdy masa majątkowa dzielona na wierzycieli jest znaczna i w związku z tym, każdy z nich uzyska wnioskowane środki, sytuacja nie wydaje się problematyczna. Najczęściej jednak środków nie wystarcza dla wszystkich wierzycieli i wówczas pojawienie się w postepowaniu wierzycieli alimentacyjnych przekreśla albo ogranicza możliwość zaspokojenia wierzycieli oczekujących na spłatę w dalszej kolejności. Wówczas istna okazuje się możliwość weryfikacji prawidłowości działania wierzyciela alimentacyjnego.

Czytaj więcej

Prawo rodzinne
Alimenty na dziecko - poradnik "Rzeczpospolitej"

Zgodnie z treścią art. 1025 KPC, z kwoty uzyskanej z egzekucji podlegają zaspokojeniu wskazane kolejno grupy wierzytelności – i tak w pierwszej kolejności spłacane są koszty egzekucyjne a już w drugiej – należności alimentacyjne i dopiero dalej – następni wierzyciele (również we wskazanej w przepisie kolejności). Sformułowanie tego przepisu nie pozostawia wątpliwości – przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji kolejności tej nie można zmienić, w tym jak wynika z orzecznictwa – również na podstawie zasad współżycia społecznego. Umowne regulowanie wysokości alimentów należnych przykładowo od rodziców uprawnionym dzieciom nie jest kwestionowana, gdyż wynika wprost z brzmienia art. 138 KRO. Może jednak zaistnieć sytuacja, że wysokość świadczenia (alimentów) przekracza wysokość alimentów wynikających z art. 135 KRO.

Powyżej powołany przepis nie definiuje co należy rozumieć przez „należności alimentacyjne”. Przyjmuje się zasadniczo, że definiując należność alimentacyjną na potrzeby art. 1025 § 1 pkt 2 kpc, należy wskazać, że należność ma taki charakter, jeśli źródłem powstania zobowiązania, z którego wynika, jest stosunek prawnorodzinny (pokrewieństwo, powinowactwo), a treścią tego zobowiązania jest dostarczanie środków utrzymania. Przy takim zdefiniowaniu należności alimentacyjnej w kategorii drugiej będą zaspokajane również te należności, które są w ten sposób kwalifikowane przez KRO (Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy) (tak kom. art. 1025 KPC t.8 red Flaga – Gieruszyńska 2021, wyd 1). Wynikać mogą z uregulowań materialnoprawnych zawartych w przepisach KRO (art. 27, 128–1441) oraz ze stosunków cywilnoprawnych objętych przepisami KC (art. 444 § 1–3, art. 446 § 2, art. 903, 938) – choć tutaj z zastrzeżeniami - i są stwierdzone tytułem wykonawczym albo tytułem zabezpieczającym wydanym na podstawie art. 753 i 7531 § 1 pkt 1 KPC (tak: komentarz do art. 1025 pod red Szanciło/Szymańska – Grodzka, 2019).

Z kwoty uzyskanej z egzekucji zaspokaja się wierzytelności według zasady uprzywilejowania, tj. z uwzględnieniem hierarchii poszczególnych kategorii wierzytelności co skutkuje tym, że wierzytelność zaliczoną do kategorii wcześniejszej zaspokaja się w pełny sposób bez względu na to, czy dla zaspokojenia należności z następnej kategorii zostaną zaspokojone (por. uzasadnienie uchw. SN z 18.8.1968 r., III CZP 56/68, OSNCPiUS 1969, Nr 3, poz. 44). Powyższe rozwiązanie stwarzać może pokusę kreowania przez dłużnika swoistego zabezpieczenia (faktycznie) na swoją rzecz „kosztem” pozostałych wierzycieli. Istotne jest, że zgodnie z prawem organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym (art. 804 KPC). Również nadzór jurysdykcyjny prowadzony w postepowaniu egzekucyjnym na podstawie art. 759 § 2 KPC, nie powinien zasadniczo obejmować tych kwestii.

Natomiast tytułem egzekucyjnym uprawniającym do udziału w postępowaniu egzekucyjnym wierzyciela alimentacyjnego (po nadaniu klauzuli wykonalności) może być poza wyrokiem sądowym, w szczególności również ugoda sądowa, ugoda zawarta przed mediatorem i zatwierdzona przez sąd, postanowienia wydane w postępowaniu zabezpieczającym (art. 753 § 1 KPC) np. w sprawach o rozwód, separację, ale również akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji (art. 777 § 1 pkt 4 i 5 KPC).

Istotne jest, że w przypadku podziału kwoty uzyskanej z egzekucji nieruchomości, zgodnie z treścią art. 1036 KPC, poza wierzycielem egzekwującym, w podziale uczestniczyć będą między innymi również wierzyciele nie uczestniczący czynnie we wszystkich etapach postępowania, gdyż jeżeli złożą tytuł wykonawczy z dowodem doręczenia dłużnikowi wezwania do zapłaty, najpóźniej w dniu uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości – będą uczestnikami postępowania.

Nadmienić można, że z zasady również w postępowaniu upadłościowym, należności alimentacyjne będą korzystać z pierwszeństwa w stosunku do innych należności, albowiem zaspokajane będą z funduszów masy upadłości w kategorii pierwszej. Wierzyciel alimentacyjny zatem znajduje ochronę nie tylko w przypadku postępowań egzekucyjnych.

Ochrona wierzyciela alimentacyjnego nie ma jednak charakteru bezwzględnego, w sytuacji, gdy jest wykorzystywana do pokrzywdzenia innych wierzycieli. Pozostali wierzyciele, jeżeli aktywnie uczestniczą w postępowaniu, za zainteresowani stanem masy podlagającej spieniężeniu, a także mają rozeznanie w zakresie stosunków rodzinnych dłużnika, mają możliwość negowania wysokości zaspokojenia wierzyciela alimentacyjnego. Wierzyciel, w przypadku, gdy egzekucja należności alimentacyjnych uniemożliwia zaspokojenie jego wierzytelności, może skorzystać z instytucji przewidzianych przepisami, aby chronić swoje interesy. W szczególności może skorzystać ze skargi pauliańskiej. Zgodnie z treścią art. 527 kc, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1980 r. (III CZP 37/80) wierzyciel może w drodze powództwa przeciwko osobie, na której rzecz egzekwowane są należności alimentacyjne, żądać ustalenia, że – wobec ustania obowiązku alimentacyjnego – przysługuje mu prawo zaspokojenia swojej wierzytelności przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi. Alimenty które przekraczają wysokość regulowaną art. 135 KRO, mogą być również objęte ukrytą umową darowizny w ramach innych konstrukcji prawnych i czynność taka może zostać dokonana z zamiarem pokrzywdzenia przez dłużnika swoich wierzycieli.  

Oczywiście przesłanki ustalenia należnych alimentów wymagają oceny w kontekście konkretnego stanu faktycznego. Nie jest jednak tak, że czynności takie dokonywane z pokrzywdzeniem innych wierzycieli nie mogą być wzruszane w sytuacji nadużycia prawa przez wierzyciela alimentacyjnego.