Polityczne motyle

Tyle że to kompletna utopia.

Właśnie. Tu wychodzi ich dziwactwo, surrealizm i fakt, że to wszystko są aktorskie pogrywki. Lech Wałęsa też miał taki epizod: „sto milionów dla wszystkich".  Pięknie. Tylko skąd je wziąć? Są to programy nośne, ale nierealne. A  problemem jest to, o czym mówił mnich ojciec Leon Knabit: brak prawdziwej struktury wartości społecznych i moralnych podstaw. Jest za to sztuka zdobywania władzy dla niej samej, znaczenia i oklasków, a to nie wartości, tylko narzędzie. Czy któryś z nich powiedział, jak zmniejszyć dług narodowy?

Nie słyszałam.

Żaden. Tylko czary-mary – będzie lepiej. Zaprogramują ludziom poczucie szczęścia, jeśli ci ich posłuchają i wybiorą. Politycznych ekscentryków łączy, jak powiedziałem, poczucie misji, konsekwencja w poglądach, różne cechy aktorskie i umiejętność ekspozycji społecznej bez śladu niepewności. Pamięta pani odwagę Palikota machającego prezerwatywami?

Dla mnie to nie jest odwaga.

A jednak to się łączy. A skłonność do przesady i histerii? Jak cierpi, to krańcowo: do władzy lub na cmentarz...

Myśli pan o samobójstwie Leppera, o „upadku  z wysokiego konia"?

Tak. Ekscentryczni ludzie równie mocno i spektakularnie cierpią. Trzeba przyznać, że to są ogromne koszty. Ich działalność polityczna czy społeczna to nie tylko frajda, ale też zaangażowanie, dużo niepewności i ryzyka. Oczywiście ich umiejętności aktorskie są na tyle duże, że pozwalają wszystko zamaskować i gęba wciąż się śmieje...

To element marketingu, kształtowanie słynnego „wizerunku"?

Niezupełnie. Ekscentryka trudno jest udać. Niektórzy ludzie są bowiem genetycznie skazani na pewne formy działania. Mam brata, który jest plastykiem, a miał być geodetą. Ale oprócz malowania obrazeczków męczyło go właściwie wszystko. Widzi pani, mamy taką naiwną wiarę, że możemy kierować całością swojego życia, ale mimo że jakaś część faktycznie od nas zależy, reszta jest określona przez biologię. Wiele drobnych przeżyć, wydarzeń mikrodoświadczeń może wywrzeć ogromny wpływ na nasze preferencje. Procesy zachodzące w psychice są na kształt efektu motyla – gdy drobny ruch jego skrzydeł  zmienia kierunki tajfunów. Nie możemy urosnąć wyżej, niż zapisano w genach. Albo są nerwusy, albo spokojni. Zmienić któregoś z nich prawie niepodobna.

Skazano ich zatem na muchy, swetry i prezerwatywy...

To naprawdę wynika w dużym stopniu z rozwoju predyspozycji genetycznych. A one potęgują się w trakcie ćwiczeń. Niektórzy w ciągu życia dostrzegają u siebie zdolności przywódcze – Lepper zauważył, że ludzie go słuchają i idą za nim. Rozwijają zatem w sobie zdecydowanie, poczucie sprawczości, wysoką samoocenę. Preferencje nakładają się tu na doświadczenie indywidualne i wsparcie środowiska. Statystycznie 3 proc. ludzi jest dziwakami.

Jak to zbadano?

Każde społeczeństwo ma centrum, okolice centrum, czyli większość i marginesy. Oni biorą się z tych marginesów. Genetyczno-?-kulturowo i historycznie część ludzi nie mieści się w głównym nurcie. Ale są na tyle silni psychicznie i osobowościowo, że docierają do nurtu centralnego.

Ale dlaczego dziwak ciągnie za sobą tłumy?...

Bo potrafi nimi manipulować. Podobnie jak guru sekty jest charyzmatyczny i potrafi otoczyć ludzi mitem. Dla pewnych grup społecznych tacy ludzie mają znamiona boskości i anielskości, a to prototyp prawdziwego wodza. Erich Fromm mówił, że ludzie uwielbiają naśladować wielkich wodzów, bo to pozwala im uciec od dylematu, co robić – czyli wolności wyboru. A gdy nie masz modelu,  sam musisz decydować, co robić.

To chyba przywilej?

Widać nie dla wszystkich. Zdaniem Fromma boimy się odpowiedzialności za własne wybory i swoje życie. A jak dostaniesz przywódców, którzy powiedzą, co robić – masz łatwiej i uciekasz od własnych dylematów. Masz zwalczać kolorowych, bo czarny to śmieć? Zwalczasz. Ojciec Rydzyk mówi: Alleluja i do przodu? Super, idziesz. Ale jaki jest ten przód – bez znaczenia. Ważny jest rozwój...

... byle nie dżumy!

Właśnie. A tu zamiast wyśmiać, wygwizdać, że „cyrk przyjechał" – poparcie. Ciągną ludzi, bo ich działania są fantazyjne, a ludzie także żyją marzeniami. Zbadano też, że społeczeństwo reaguje na dwa typy informacji. Pierwsze to te ważne: podwyżki, emerytury, kwestie długości pracy i tak dalej. Drugie to ciekawostki: nieważne, ale ciekawe. Pytałem studentów, co jadł na obiad Obama w czasie wizyty w Polsce.

Jagnięcinę?

Brawo! Jagnięcy stek. To jest ten kapitalny wątek przyciągający nie lada widownię. „Jak piesek królowej ma na imię?". Okazuje się, że w każdym, nawet najdoroślejszym człowieku siedzi dziecko. Wszyscy byliśmy dziećmi i ono dalej w nas jest...

Czy to źle? Tracąc ciekawość świata, człowiek przestaje być.

To prawda, staje się smutny i mechaniczny. Toteż dziecko figluje nam w narodzie. „Wojna na  Ukrainie będzie albo nie, ale jak ta jagnięcina była zrobiona?". Takie ploteczki tworzą folklor, są wydarzeniem na skalę domowego talerza, co świetnie wykorzystują polityczni ekscentrycy. Obiecaj dziecku: jutro dostaniesz misie, ono uwierzy. „Dobra mama, kocha" – pomyśli. A  jutro się powie: „Eee, tam, miśki uciekły". Będzie dzień smutku i... do przodu. Tak to działa. Inny powód poparcia dla takich dziwaków to szukanie sensacji.

Nudzi nas rutyna?

Żyjesz i żyjesz, wychowujesz dzieci, wciąż ta sama żona, ten sam mąż. Włączasz telewizor – zawsze Tusk. To wreszcie się opatrzy. Zresztą jak 300 lat temu palili czarownicę pod Krakowem, to już wtedy pół miasta zbiegło się oglądać. A im bardziej dynamiczna sytuacja, tym lepiej, bo w naszym żmudnym życiu chcemy mieć trochę  rodzynków. Jest zatem „news", ale uwaga ! To news dobry, kontrolowany. To nie ma być nic w stylu:  budują mi dom przed nosem albo burzą  drogę. Nic z tych rzeczy. Dlatego dziwaczni politycy zwłaszcza z dala od centrów są urozmaiceniem i sensacją z pozoru nieszkodliwą...

To chore. Polityk nie jest „newsem", a to nie są kryteria wyboru męża stanu.

To niech pani zrobi z narodu dojrzałych ludzi! A na razie szaleje w nas dzieciak i kochamy newsy. A poza nimi kręci nas rozrywka i zabawa. Jak polityczny establishment mówi: „integracja unijna",  to ekscentryk: „rozsadzić, rozproszyć". I już z samego słyszenia jest „śmich".

Jak w piosence Piersi: „Będzie, będzie zabawa! Będzie się działo! I znowu nocy będzie mało...".

Widzi pani, naród nie składa się z uczonych mężów, panuje w nim chaos i żądza emocji, dlatego działalność politycznych ekscentryków daje urozmaicenie. Ale to nie wszystko. Stabilna sytuacja polityczna jest jak gotująca się kasza. Raz ta sama część na górze, raz na dnie i tak w kółko. Wciąż ci sami – raz w opozycji, raz przy władzy.

Pan mówi o teorii cyrkulacji elit Vilfredo Pareto?

Tak. Taka stabilizacja wywołuje nudę i stagnację. Ale nagłe jej  załamanie wpuszcza nowe wiatry i nowe poglądy. Wprowadza też zagadkę psychologiczną pod tytułem: jak to się skończy? Tylu głosuje, czy zatem wybiorą, poprą, będzie rozróba, co jeszcze się stanie? I jest o czym myśleć. A dalej to tak jak w kinie. Obserwując film, myślimy, jak on się skończy. Jak pani oglądała „Pod Mocnym Aniołem" Smarzowskiego,  myślała pani o głównym bohaterze: przestanie pić czy nie?

Domyśliłam się, że nie.

I o to chodzi. Miała pani logiczne przesłanki, by zbudować sobie oczekiwania i sprawdzić, czy ma rację. I to jest dobry film, bo widz może sobie zbudować wizję przyszłości. Nie wiedząc, jak film się skończy, jest w stanie to przewidzieć. Są także filmy złe: to  takie, gdy już  po pierwszej scenie wiemy, jak to się skończy, lub takie, w których nikt nie wie, o co chodzi.

Czeski film!

Właśnie. Nie można budować oczekiwań wobec wydarzeń, bo wszyscy ganiają, skaczą i niczego przewidzieć nie sposób. Ekscentryczni politycy fundują nam często dobrą zagadkę średnio trudną jak w serialu. Jak to się rozwinie, kto kogo załatwi i tak dalej. Jest pewna logika, ale też i niepewność oraz zaskoczenie – jest się czym nacieszyć. Mało tego, człowiek potrzebuje do życia stymulacji i pobudzenia. To się nazywa sensation seeking behaviour, poszukiwanie bodźców.

...a patrząc na Palikota, nikt nie ziewa?

A pani ziewa?

Ja nie patrzę.

Ale ma pani kogo cytować i o kim mówić. Puszczamy to w sieć komunikacji lokalnej: komentujemy, oburzamy się, wzbogacając tematykę rozmów. Przecież nie każdy czyta tylko Pismo Święte. To taki egzamin: czy jesteś na bieżąco. Podobnie jak w świecie literackim wypada znać pewne pozycje, tak w świecie ludowym trzeba znać owych ekscentryków. Prostactwo ku temu leci, bo się cieszy, chociaż nie rozumie. A tu nie ma nic do rozumienia, bo to tylko demagogia. „Ale wreszcie ktoś, psia mać, zrobi porządek na tym świecie!".

Wyleczy nieuleczalne jak Boży Człowiek z Nowego Sącza?

Oni to też  takie boże ludki. Tamten leczył ciało, oni społeczeństwo. Mamy piekielny problem z wieczną nadzieją i oczekiwaniem lepszych czasów, które się w codziennej polityce po prostu gdzieś rozmazują. W budżecie dziura, w służbie zdrowia – kolejki. Sama nuda. A pojawienie się takiego „cudotwórcy" społecznie nas uskrzydla, mimo że to tylko błazen, co skacze wysoko, ale w dobrych piórkach.

Większość tylko się im przygląda, i to z uśmiechem...

I to mnie przeraża, bo bierność wobec ich haseł to zgoda i akceptacja. Historia uczy, że takim politykom trzeba się przeciwstawiać od razu, zanim dojdą do władzy i wiele zniszczą, bo wtedy na wszelkie działanie będzie już za późno. Warto pamiętać, że Girolamo Savonarola porywał tłumy, paląc przy tym swoich przeciwników na stosie.

Zbigniew Nęcki jest profesorem psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim