Ola Synowiec: W co wierzy Meksyk

Po mieście jeździ samochód z głośnikiem na dachu. Ogłasza, że wieczorem zaczyna się coroczny festiwal czarowników. Zwieńczeniem uroczystości będzie tradycyjna czarna msza.

Program festiwalu został wydrukowany przez tutejszy ratusz. Urzędnicy zatroszczyli się też o plakat. Widnieją na nim: płonący pentagram, modlący się czarownik i złota figurka Szatana. W górnej części oficjalne logo miasta. Na dole napis: „Przyjedź i daj się zaczarować".

Jest pierwszy czwartek marca, a ja jestem w Catemaco, dwudziestotysięcznym miasteczku na południu stanu Veracruz, znanym w całym Meksyku jako stolica czarowników. To właśnie czarownicy, brujos, są tutaj głównym produktem turystycznym. Oni oraz pływanie łódką po jeziorze. Mam wrażenie, że jestem jedyną turystką, bo ofertę rejsu słyszę częściej niż „dzień dobry".

Wizyta u brujo to żelazny punkt programu każdej wycieczki, między maseczką z glinki na twarz a wizytą na wyspie małp, maskotek Catemaco. Na koniec odwiedziny w rezerwacie Nanciyaga, gdzie kręcono sceny do filmów „Apocalypto" i „Uzdrowiciel z tropików". Tam też można skorzystać z usług szamana.

Mydełko na podwójne szczęście

Przewoźnik Miguel Ángel recytuje wyuczone na pamięć informacje.

– Sława Catemaco jako miasta czarowników jest już nie tylko krajowa, ale i międzynarodowa – mówi, gdy podejmuję decyzję i wsiadam na łódkę.

Twierdzi, że miejscowe praktyki magiczne to stara przedhiszpańska tradycja. Tutaj olmecka.

Jesteśmy na ziemiach dawnych Olmeków, pierwszej dużej cywilizacji na terenie obecnego Meksyku. Czasem mam wrażenie, że w tym kraju słowo „tradycja" zawsze idzie w nierozłącznej parze z przymiotnikiem „przedhiszpańska". I że w większości przypadków z tą „przedhiszpańskością" można by się kłócić.

W przypadku tutejszej magii badacze mówią o synkretyzmie. Dawne indiańskie praktyki wymieszały się z tradycjami europejskimi: katolickimi, a później spirytystycznymi i satanistycznymi. Wraz z czarną ludnością z Kuby do Catemaco przybyła santeria, z Haiti wudu, swój udział wnieśli Cyganie i Arabowie. Wierzenia wszystkich tych grup zaczęły się przenikać, tworzyć coraz bardziej spójną całość. Teraz, w dobie łatwiejszego dostępu do informacji, doszły jeszcze elementy innych światowych wierzeń i religii.

– Już budują scenę. I gwiazdę o pięciu ramionach. Tutaj odbędą się wieczorne uroczystości. – Miguel Ángel wskazuje na cypel położony na obrzeżach miasta.

On również zamierza pojawić się na tym, było nie było, największym wydarzeniu sezonu. Sam jest katolikiem, ale raz w miesiącu bierze udział w oczyszczającym rytuale limpia. W ten sposób wyrzuca z ciała złą energię, odpędza złe myśli.

Oczyszczeniu mogę się poddać podczas wycieczki, na Playa Brava. Zajmują się tym dwie szamanki, Irma i Guadalupe, w małej drewnianej chatce. Przeprowadzają rytuał oczyszczenia, w podobny sposób jak iloletik w San Juan Chamula, lokalni znachorzy na Jukatanie czy danzantes mexicas w stolicy, przed rozpoczęciem tańca. Przez z górą sześć lat mojego pobytu w Meksyku obrządek widzę wszędzie wokół. Jest tak naturalną częścią życia jak wizyta u dentysty.

Ramiona rozkłada się na boki, lekko rozstawia nogi. Najpierw przód, potem tył. Jest się oczyszczanym dymem z kopalu, czasem piórami, częściej wiązką świeżych ziół: bazylii, ruty, rozmarynu lub jednego z kilkunastu innych, w zależności od zaleceń curandero. Do tego często dochodzą jajka, które wyciągają z człowieka wszystko, co niedobre. Pali się świece, niekiedy spryskuje ciało magicznym sprejem, wodą lub alkoholem. W chatce szamanek dostrzegam też magiczne mydełka, zupełnie takie same jak te sprzedawane na Mercado de Sonora. Jedno na podwójne szczęście, drugie na powodzenie w biznesie, trzecie z napisem: Llama cliente, wezwij klienta.

Niespodziewanie na Playa Brava do limpia dochodzi jeszcze dziesięciominutowy masaż. Uśmiecham się. To dla mnie nowość, niemająca nic wspólnego z tradycją, raczej wyjście naprzeciw potrzebom turystów. Mój uśmiech zauważa Yesenia, kobieta, która zajmuje się namawianiem do udziału w rytuale.

– Przyjeżdżają do nas ludzie z dużych miast. Bardzo zestresowani. Masaż pomaga się im zrelaksować – wyjaśnia. Wszystko za jedyne czterysta pesos, ale można się targować. Yesenia widzi mój brak zainteresowania, więc zjeżdża z ceną do dwustu pięćdziesięciu. Mówi, że to najlepsza cena w całym miasteczku. Oczywiście później okaże się, że to nieprawda.

Sama nie oczyszcza. Nie może, nie jest szamanką.

– Choć w sumie mogłabym. Bo jestem spod znaku Barana, a to najmocniejszy znak, z trygonu ognia – mówi z dumą.

Dziwię się, że wierzy w zodiak, pytam, czy w Catemaco nie używa się jakiegoś dawnego indiańskiego kalendarza. Może czegoś olmeckiego? Yesenia zaprzecza i dodaje, że pracuje z czakrami. Pyta mnie, czy wiem, co to czakry. Chyba chce mi zaimponować; takie egzotyczne duchowe ciekawostki to zapewne świetny wabik na klientów. Objaśnia, czym różni się szaman od brujo. Irma i Guadalupe to właśnie szamanki, broń Boże brujas!

– Szaman pracuje z energiami, przeprowadza limpias. Wszystko za wstawiennictwem Boga i świętych katolickich. A do brujo idzie się, żeby rzucił zaklęcie. Na przykład jeśli chcesz, żeby ktoś się w tobie zakochał. Szamani nie pracują z ciemnymi mocami, ze Świętą Śmiercią, z Szatanem. Nie organizują czarnych mszy, nie zabijają zwierząt – mówi.

Zauważam w drewnianej chatce brak wizerunków kontrowersyjnych dla katolicyzmu postaci. Wyłącznie Jezus, Maryja, oficjalni święci. Yesenia stara się przedstawić zarówno szamanki, jak i cały rytuał jako przykładnie katolickie.

Specjalność: czarownik

Bardzo ciekawe wydaje mi się to rozgraniczenie na szamanów i brujos. Słowo „szaman" pochodzi z Syberii, gdzie osoba nim określana pełniła przecież zupełnie inną funkcję niż ta, którą opisuje Yesenia. W Meksyku nie pojawiało się przez wieki, dopóki nie przywołano go całkiem niedawno w dyskursie akademickim. A mimo to Yesenia objaśnia mi jego znaczenie, jakby pochodziło z tych ziem, stanowiło olmecką spuściznę. „Szaman" zadomowił się w Catemaco na dobre. Podobnie jak znaki zodiaku i czakry.

– Dlaczego akurat Catemaco słynie ze swoich czarowników i szamanów? Co jest w tym miejscu szczególnego? – pytam na odchodnym, gdy już stoję na brzegu, przy łódce Miguela Ángela.

– To miejsce ma specjalną energię. Wiele miejsc może taką mieć. Ale w większości się o nią nie dba. My dbamy. Szczególnie mocna jest teraz, bo zbliża się pierwszy piątek marca. A w tym roku to już w ogóle! Dochodzi przecież pełnia księżyca. Energia jest silna jak nigdy. Nie czujesz?

Rozglądam się dokoła. Przede mną zjawiskowo piękne jezioro, otoczone zamglonymi wulkanami. Na nim bajkowo zielone wysepki oraz rybacy, nieśpiesznie zarzucający z łodzi sieci. Eksplodująca przyroda, kipiący życiem tropikalny las. Jeśli w ogóle mam gdzieś poczuć jakąś szczególną moc, to chyba właśnie tutaj.

To w tym miejscu, u wybrzeży Zatoki Meksykańskiej, w regionie Los Tuxtlas, gdzie leży Catemaco, znajdował się mitologiczny Tlalocan, aztecki raj, najwyższy z trzynastu poziomów nieba, zaświaty, w których urzędował bóg deszczu Tlaloc, położony wśród gór i bujnej natury. „Nie ma tu cierpienia, nigdy nie kończą się kukurydza, dynie, pomidory, fasola ani kwiaty – pisał mnich Bernardino de Sahagún. – Mówią też, że w Tlalocanie zawsze panuje przyjemny chłód, zawsze są zielone pąki, zawsze jest wiosna".

Podobno były tu wodospady z miodu. Wszystkim zaś wokół: zwierzętami, wzgórzami, jaskiniami, jeziorami i lasami, opiekowały się skrzaty zwane chaneques. Pancerniki służyły im za krzesła, żmije za sznury, a jelenie i jaguary były przez nie hodowane jak drób.

Chaneques miały rodziny i ponoć zakładały wioski. Zupełnie jak ludzie. Mieszkańcy do tej pory nazywają to miejsce rajem na ziemi. Niektórzy wierzą, że chaneques żyją tutaj do dziś. W zależności od kaprysu mogą pomagać albo robić psikusy. Do tej pory stawia się im kapliczki, obwinia za wszelkie szkody w domu i przeciwności losu. Ponoć są przodkami miejscowych czarowników, którzy właśnie od nich mieli się nauczyć niesienia pomocy.

– To wszystko dlatego, że koncentruje się tutaj moc trzystu dwudziestu otaczających Catemaco wulkanów – mówi mi Juan Luis, gdy zadaję mu pytanie o pochodzenie miejscowych brujos. Pracuje w wydziale turystyki tutejszego ratusza. Nosi służbową koszulę z wyszytym nazwiskiem i funkcją, jaką pełni. Urzędników w podobnych koszulach widzę dziś bardzo wielu.

Stoję na promenadzie nad brzegiem jeziora. To tu o dziewiętnastej trzydzieści ma się rozpocząć trzydniowy festiwal czarowników. Agenda imprezy, punkt po punkcie, jest wypisana w broszurze informacyjnej: dzisiaj oficjalne powitanie i ceremonia oczyszczenia, jutro konkurs lokalnych potraw, występy folklorystyczne i czarna msza.

Na razie są puszczane chińskie lampiony, a gdy się już wszyscy zbiorą, wyruszymy w procesji brzegiem jeziora. Aż na cypel La Punta, centralne miejsce festiwalowych wydarzeń. Niektórzy tam dopłyną. Już zapalane są pochodnie mające oświetlać łodzie. Będą je trzymać młode dziewczyny w wiankach i białych prostych sukienkach. Prawie wszyscy są ubrani na biało. Tylko ja mam na sobie czarną bluzkę i szarą spódnicę.

– Trzeba było włożyć coś białego? – pytam zaniepokojona stojących obok ludzi.

– Tak. Za tę bluzkę spalimy cię podczas czarnej mszy – odpowiada starsza kobieta. Taki lokalny żarcik.