Rozgrzebana mozaika

W krajach postkomunistycznych tematy leżą na ulicy. Ostatnie 20 lat to w świecie, który dotąd żył odgrodzony od Zachodu murem berlińskim, czas wielkich, gwałtownych zmian. Filmowcy, zwłaszcza młodzi, zmiany te rejestrują. Zwykle kierują kamerę na tych, których transformacja zepchnęła na margines. Powstają filmy o bezrobotnych z małych miasteczek, o wykolejonych dzieciach lądujących w poprawczaku, o młodych, którzy nie mają żadnych perspektyw, decydują się wyemigrować na Zachód lub szukają łatwych pieniędzy, wchodząc w gangsterskie układy. A wreszcie o ludziach, którzy przeżyli szok wolności, a do nowej rzeczywistości wnoszą dawną mentalność.

Ze wschodnioeuropejskich obrazów wieje pesymizmem, dużo tu zagubienia, samotności, dramatów. Ale jest to kino interesujące, zapisujące problemy tej części świata, a czasem mówiące też coś ważnego o kondycji współczesnego człowieka. Znacznie trudniej idą artystom rozliczenia z przeszłością. Przez blisko pół wieku ci, którzy nie całkiem dali się wciągnąć w komunistyczną ideologię, wykorzystywali każdą odwilż, by pokazywać narody oszukane przez nową władzę. Ludzi żyjących w podwójnej moralności, bez paszportu w szufladzie, bez wolności słowa, wśród partyjnych układów i korupcji. Dzisiaj ze świecą szukać wielkich fresków w rodzaju „Człowieka z marmuru” Andrzeja Wajdy czy „Matki Królów” Janusza Zaorskiego.

[srodtytul]Ostrożność w wyrokach[/srodtytul]

Ale przecież co jakiś czas pojawiają się próby spojrzenia na drugą połowę XX wieku. Ci, którzy żyli lub dorastali w socjalizmie, wracają do świata znanego z autopsji, młodsi traktują tamten czas jak swoiste laboratorium totalitaryzmu. Ale jedni i drudzy zdają sobie sprawę, że w historii nie ma grubych kresek ani całkowicie jednoznacznych ocen.

Tę ostrożność w ferowaniu wyroków szczególnie czuje się w filmach opowiadających o inwigilacji obywateli i o tajnych współpracownikach służb specjalnych w czasach komunizmu. To dla społeczeństw krajów postkomunistycznych temat drażliwy i ogromnie ważny. Sprawa ujawniania akt Stasi, Służby Bezpieczeństwa, Securitate czy Statni Bezpiecnosti wszędzie wywołuje polityczne dyskusje. Artyści jednak, w przeciwieństwie do polityków, przypominają, że życie bywa bardziej złożone niż lustracyjne przepisy, pokazują skomplikowane, nierzadko tragiczne losy ludzi, którzy dostali się w tryby systemu totalitarnego. Fala takich filmów pojawiła się niedawno, i to właśnie one należą do najciekawszych dzisiejszych spojrzeń wstecz.

Cztery lata temu Florian Henckel von Donnersmarck dostał Europejską Nagrodę Filmową, a potem również Oscara za „Życie na podsłuchu”. To była historia agenta Stasi, który w 1984 roku dostał zadanie inwigilowania znanego dramaturga. Założył podsłuch w jego mieszkaniu, wdarł się w jego prywatność. Ale codzienne „obcowanie” z artystą zmieniło go. Von Donnersmarck odwrócił karty. Funkcjonariusz zaczął chronić swoją ofiarę, pisząc fałszywe raporty, donosicielką była partnerka pisarza, aktorka.

Ten film zmienił sposób opowiadania o procesie lustracji, a tropem von Donnersmarcka poszli następni, m.in. Michał Rosa, który w oryginalnej, nieszablonowej „Rysie” poruszył temat bardzo bolesny. Przypomniał, że ujawnienie współpracy z UB dotyka rodzin donosicieli. Że żony, mężowie, dzieci osób oskarżanych muszą zweryfikować swoje myślenie o najbliższym człowieku. Że muszą w oskarżenia uwierzyć lub nie. Przebaczyć lub nie.

[srodtytul]Nie całkiem niewinna kawa[/srodtytul]

W tym roku jednym z najlepszych filmów czeskich, pokazywanym na festiwalach w Berlinie i Karlowych Warach, był „Czeski błąd” Jana Hrebejka. Jej bohaterem jest szanowany profesor psychiatrii Pavel Josek, który właśnie ma dostać prestiżowy medal „Pamięć narodu” za nieskazitelną postawę moralną i walkę o prawa człowieka. Jednak niedługo przed uroczystościami, podczas kręcenia dokumentu o laureacie, ekipa filmowa odnajduje brakujące strony w aktach profesora. Wychodzi na jaw, że w młodości współpracował z czeską bezpieką. Co więcej, donosił na narzeczonego dziewczyny, w której się kochał. Pozbył się rywala-dysydenta zmuszonego do emigracji, ożenił ze swoją wybranką i przez lata był wzorowym mężem i ojcem. Pogodził się nawet z faktem, że córka Lucie, którą wychowywał, była dzieckiem jego poprzednika.

Hrebejk opowiada o zawiłościach uczuć, o wyrzutach sumienia i życiu z poczuciem winy, o strachu i wybaczeniu. Pokazuje wstrząs, jakim była dla rodziny informacja o przeszłości profesora. Dramat młodej kobiety dowiadującej się nagle, że człowiek, który ją wychował, nie jest jej ojcem. Reakcję żony, która z donosicielem przeżyła szczęśliwie kilkadziesiąt lat. Trafia też razem z Lucie do Szwecji, gdzie od nowa ułożył sobie życie jej biologiczny ojciec, przez lata niewiedzący o tym, że ma córkę.

„Wypicie kawy z prostytutką nie jest postrzegane jako niemoralne, pójście z nią potem do hotelowego pokoju – to już co innego. Problem w tym, że kontaktując się ze służbą bezpieczeństwa, człowiek miał wrażenie, że siedzi przy kawie, gdy tymczasem był już w pokoju” – mówi w pewnym momencie profesor. Odbierając statuetkę przyznaną mu za niezłomność w walce z komunizmem, publicznie przeprasza człowieka, którego skrzywdził. Po uroczystości cała rodzina usiądzie razem do stołu. W „Rysie” kobieta nigdy się nie dowiedziała, czy jej mąż naprawdę donosił na ojca. Wystarczyło samo podejrzenie, by nie potrafiła żyć, jakby nic się nie stało. Hrebejk stawia kropki nad „i”. W jego filmie nie ma niedopowiedzeń. Ale są pytania. Najtrudniejsze. Jak ludzie, którym zawalił się świat i wszystko, w co wierzyli, mają teraz ze sobą rozmawiać?

Hrebejk z pełną powagą traktuje bohaterów, a w jednej ze scen filmuje emerytowanego szefa służby bezpieczeństwa, który z dumą profesjonalisty mówi o psychologicznych metodach łamania ludzi i nakłaniania ich do współpracy. Ciarki przechodzą po plecach. Robiąc film o demonach przeszłości, autor „Musimy sobie pomagać” zrezygnował z typowego dla Czechów dystansu i specyficznego humoru.

Pozostał przy konwencji absurdalnej komedii Radim Spacek w „Walking too fast”. Tyle że śmiech zamiera widzowi w gardle. Bohaterem jego filmu jest wszawy funkcjonariusz służby bezpieczeństwa, który wbrew regulaminom usiłuje nawiązać bliskie kontakty z inwigilowaną osobą. Widzimy go w zwyczajnych sytuacjach: przeżywa chwile depresji, dostaje w czasie przesłuchań ataków astmy, pije z kamratami. Jest amoralny i obleśny. Ale nie on jeden. System totalitarny zmienił wszystkich, którzy się w tym filmie pojawiają. Nie jesteśmy w stanie polubić nawet dysydentów.

[srodtytul]Trzy sezony w piekle[/srodtytul]

Jednak rozliczenia z przeszłością to nie tylko zaglądanie do teczek. Reżyserzy z krajów postkomunistycznych wracają do ważnych, często traumatycznych momentów w historii swoich narodów.

„Trzy sezony w piekle” to debiut fabularny 44-letniego grafika i twórcy reklamówek Tomasa Masina. Film luźno oparty na życiu poety i filozofa Egona Bondy’ego jest opowieścią o utracie złudzeń. O czasie, gdy młody, zagorzały marksista, zetknąwszy się z narastającym pod koniec lat 40. stalinizmem, przechodzi do opozycji. – Ten temat wydał mi się fascynujący – mówi Masin. – Wyobraziłem sobie tamten czas, gdy po sześciu latach skończyła się wojna i ludzie znów zaczęli marzyć, patrzeć z optymizmem w przyszłość. A trzy lata później wszystko się zmieniło. Narodziła się nowa dyktatura, były aresztowania, wyroki. Czesi znów stracili wolność. A w Bondym spodobało mi się to, że potrafił dzięki niczym niepohamowanej wyobraźni przeciwstawić się opresyjnej rzeczywistości”.

W „Portrecie bojownika jako młodego człowieka” Rumun Constantin Popescu odsłania nieznaną kartę historii Rumunii. Opowiada o antykomunistycznym oporze zaraz po wojnie, gdy ponad tysiąc zbrojnych grup wycofało się w rumuńskie góry. Popescu śledzi losy oddziału partyzanckiego ukrywającego się w południowych Karpatach i utworzonego przez Gavrilę Ogoranu, którego pojmano dopiero w 1976 roku. Rumuńscy przeciwnicy nowego ustroju nigdy nie doczekali się pomocy z Zachodu, żyli w lesie wyłapywani systematycznie przez milicję i wojsko, podczas gdy Securitate katowało ich bliskich. Historia Ogoranu, zresztą postaci dość kontrowersyjnej, bo przez Żydów oskarżanej o antysemityzm, przez lata była w Rumunii tematem tabu, nagłośniono ją dopiero po 1989 roku. Film Popescu trafił na ostatnie Berlinale.

Wśród obrazów o latach 50. szczególne miejsce zajmuje polski „Rewers” Borysa Lankosza według scenariusza Andrzeja Barta. Film o trzech kobietach z trzech różnych pokoleń, które ze swoimi inteligenckimi korzeniami i zasadami musiały sobie znaleźć miejsce w nowej rzeczywistości. Kino inteligentne, przewrotne, zrywające z bezpiecznymi schematami, łączące różne konwencje i stające się uniwersalną przypowieścią o czasach terroru.

Próbuje też łamać schematy myślenia o latach 50. znany rumuński aktor teatralny i filmowy Horatiu Malaele, który w „Cichym ślubie” („Nunta muta”) cofa się do marca 1953 roku. Po śmierci Stalina w Rumunii panuje żałoba. Tymczasem w małej wsi szykuje się wesele. Żeby nie odwoływać całej uroczystości, goście postanawiają, że wszystko odbędzie się w ciszy, bez słowa. Pomysł był. Niestety, film jest zbyt teatralny, a udział wielu gwiazd grających role wieśniaków nie przydał mu, przynajmniej w Rumunii, wiarygodności.

Nowego tonu szuka też Walery Todorowski. Jego „Hipsters” to musical w przeciwieństwie do większości nowych rosyjskich produkcji niosący wiele radości życia. Todorowski opowiada, jak w latach 50. grupa młodych moskwiczan wyrażała swój bunt wobec szarości i terroru, zanurzając się w kontrkulturowej i absolutnie niepasującej do socjalistycznej ideologii kulturze jazzu. Mels, sztywny i konkretny członek Komsomołu, walczy z rówieśnikami, którzy szaleją na zwariowanych przyjęciach i słuchają „wywrotowej”, zachodniej muzyki. Tak jest do chwili, gdy zakochuje się w jednej z hipsterek. Krytycy rosyjscy sugerowali, że film jest alegorią putinowskiej Rosji, w której wszelka inność jest spychana na margines. Pojawia się tu nawet parafraza słynnego zdania Putina: „Nie jesteś zdrajcą. Jesteś wrogiem”, jeden z komsomolców mówi bowiem do zakochanego Melsa: „Nie jesteś wrogiem, jesteś zdrajcą”. Sam Todorowski przyznaje, że opowiedział o wolności i o pragnieniu, by nie być kolejną twarzą w szarym tłumie. – To są tęsknoty, które pojawiają się w każdym czasie – mówi.

[srodtytul]Love story i rewolucja [/srodtytul]

W filmach z krajów postkomunistycznych powracają przełomowe momenty historii. Rok 1956, 1968, wreszcie przełom roku 1989. O ludziach żyjących w systemie totalitarnym zawsze niestrudzenie opowiadała na Węgrzech Martha Meszaros, wieńcząc swoją pracę znakomitym „Niepochowanym” o Imre Nagyu, w który wmontowała autentyczne zdjęcia z rewolucji węgierskiej 1956 roku.

Ale niewielu twórców idzie dzisiaj w Budapeszcie jej śladem. Po ostatnim festiwalu filmów węgierskich Meszaros krzyczała do młodych pokazujących filmy wyłącznie o zagubieniu swoich rówieśników: „Czy myślicie, że życie to tylko seks?”. Ale nieliczni twórcy szukają nowych kluczy i sposobów opowiadania o przeszłości. Krisztina Goda w filmie „Wolność i miłość” zamknęła historię w melodramacie z ciekawym punktem wyjścia. Na początku lat 50. Węgrzy mieli najlepszą na świecie drużynę piłki wodnej, która przegrała mecz tylko raz, w Moskwie, gdy sędziowie nie pozwolili jej pokonać drużyny ZSRR. W 1956 roku w Melbourne chcą się Rosjanom zrewanżować. Wiadomo, że ten mecz będzie miał podtekst polityczny. Ale gdy w Budapeszcie wybucha rewolucja, chłopcy z drużyny muszą dokonać wyboru: postawić na sport czy zaangażować się w prawdziwą walkę. Film odniósł na Węgrzech olbrzymi sukces frekwencyjny, ale krytycy podkreślali, że za mocnymi scenami rewolucji kryła się love story zrealizowana na modłę hollywoodzką.

Rozliczenia z komunistyczną przeszłością stały się również udziałem Rosjan. Na polskich ekranach mogliśmy oglądać choćby dwa obrazy lat 60. Osadzony na Krymie „Kierowca dla Wiery” Pawła Czuchraja opowiadał o świecie pełnym brudu, w którym nikt nie mógł się czuć bezpieczny. W „Papierowym żołnierzu” Aleksiej German jr pokazywał ludzi przygotowujących w epoce Chruszczowa pierwszy lot człowieka w Kosmos, którzy na ziemi nie byli w stanie uporać się z ideologią i własną wiarą – legła w gruzach po ujawnieniu zbrodni Stalina.

Swoje rozliczenia mają też byłe sowieckie republiki. Na ostatnim festiwalu w Karlowych Warach pojawiły się np. wyprodukowane w Azerbejdżanie „Lalki” („Kuklalar”). Chingiz Rasulzade (rocznik 1972) zrobił film o dojrzewaniu swojego pokolenia. Bohaterowie mają po 17 – 18 lat i dorabiają, pracując w nadmorskim parku. W kostiumach Myszki Miki biegają po alejkach i fotografują się z dziećmi. Ale przychodzi moment, gdy te przebrania, podobnie jak i inne maski przywdziewane w domu i szkole, zaczynają ich uwierać. Nasila się spór o Górny Karabach, masowe demonstracje Ormian przekształcają się w ormiańsko-azerbejdżańską wojnę narodowościową. Chłopcy przyłączają się do walczących. Tylko jeden, zakochany w dziewczynie, nie zdąży na miejsce spotkania. Poczuje się zdrajcą, ale przeżyje. Ten film oparty na autentycznych wydarzeniach, zamyka zdjęcie chłopców w śmiesznych kostiumach. Przy każdym data śmierci.

Ciekawe, że rzadko wraca na duży ekran rok 1989. W nakręconym przed czterema laty „12.08: na wschód od Bukaresztu” Rumun Corneliu Porumboiu zaproponował satyrę na wschodnioeuropejskie podejście do historii, film o mentalności mieszkających w małym miasteczku Rumunów, kilkanaście lat po upadku Ceausescu żyjących w świecie, w którym niewiele się zmieniło, ale próbujących sobie przypisać kombatancką przeszłość – udział w przewrocie, jaki nastąpił w tym kraju po ucieczce Nicolae Ceausescu. Z kolei Radu Munteanu pokazał „Papier będzie niebieski” o milicjancie, który w 1989 roku przechodzi na stronę demonstrujących. Ciekawie wpisują się w ten nurt polskie filmy z „Mniejszym złem” Janusza Morgensterna na czele.

[srodtytul]Dorośliśmy do historii [/srodtytul]

Są wreszcie obrazy, których twórcy z dystansu obserwują fenomen codziennego życia w czasach socjalizmu. Niedoścignionym wzorem są tu znakomite „4 miesiące,