W imię ludu i narodu

Włochy, Wielka Brytania, Francja, Grecja – w całej Europie szybko rośnie poparcie dla ruchów populistycznych. Czy to w historii nowe zjawisko wywołane głębokim kryzysem gospodarczym na naszym kontynencie?

Alain Besançon,  historyk, politolog:

Ależ skąd! Źródeł europejskiego populizmu można doszukiwać się w bardzo odległych czasach. Takim ruchem była na przykład próba obalenia przez plebejuszy rządów patrycjuszy w starożytnym Rzymie.

To były jednak całkowicie odmienne, trudne do porównania z dzisiejszymi, realia.

Mimo to zasadnicze cechy populizmu się nie zmieniły. To przede wszystkim inicjatywa ludzi, którzy występując w imieniu ludu, próbują przejąć władzę poza legalnym systemem politycznym, a nawet pogardzają mechanizmami demokracji reprezentatywnej. W populizmie jest też zawsze silna składowa nacjonalizmu. No i całkowita nieznajomość zasad działania gospodarki.

Populizm prowadzi więc zawsze do katastrofy ekonomicznej?

Nie, bo populiści bardzo rzadko dochodzili w historii do władzy. W Rosji ruchy populistyczne rozwinęły się wraz z rozpadem imperium carów między 1917 i 1922, ale bardzo szybko zostały zmiażdżone lub skanalizowane przez sektę bolszewicką. W Stanach Zjednoczonych zepchnięto je na margines wraz z New Dealem Roosevelta. Także w historii Francji populizm pojawiał się tylko epizodycznie. W trakcie Wielkiej Rewolucji typowym ruchem populistycznym byli hebertyści oraz wszyscy, którzy próbowali siłowymi metodami wpłynąć na pracę konwentu. Potem populizm wracał regularnie – w trakcie rewolucji 1830 roku, 1848 roku, w szeregach Komuny Paryskiej w roku 1871. Ale nigdy nie zdołał przejąć na trwałe władzy.

Po 1871 roku populizm znalazł się w odwrocie, bo ruch protestu skanalizowali najpierw socjaliści, a potem komuniści. To się zmieniło wraz z upadkiem Związku Radzieckiego. Populizm odrodził się zarówno w postaci skrajnej lewicy Jeana-Luca Melanchona, jak i Frontu Narodowego Marine Le Pen. Odnajdujemy  znajome cechy z przeszłości: paranoidalny program gospodarczy, nacjonalizm, wrogość wobec wszystkich innych ugrupowań politycznych uczestniczących w legalnym systemie politycznym. Ale siły te nie mają szans na przejęcie władzy.

Polityka gospodarcza Hitlera nie doprowadziła jednak do gospodarczego upadku Rzeszy, a wręcz do jej rozkwitu, przynajmniej do wybuchu wojny. A przecież nazizm miał niewątpliwie cechy populizmu.

Paradoksem ruchów populistycznych jest to, że kiedy dochodzą do władzy, najczęściej przestają być populistyczne. Muszą bowiem zmierzyć się z realiami politycznymi i gospodarczymi, przejmują strukturę administracyjną. Tak było z Mussolinim, który po przejęciu rządów zjednał sobie całą elitę kraju i podpisał z Kościołem konkordat. Z kolei Hitler po 1933 roku powierzył politykę ekonomiczną ludziom, którzy dobrze znali się na rzeczy. Nie miało to już wiele wspólnego z bandami SA i ich populistycznymi hasłami. Inna rzecz, że to Hitler doprowadził do głębokiej demokratyzacji społecznej Niemiec, obalając wcześniejsze bariery klasowe.

Czy charakterystyczną cechą populizmu nie jest też wrogość wobec „obcego": Żydów w hitlerowskich Niemczech lub imigrantów w przypadku Frontu Narodowego?

Niekoniecznie. Popularność NSDAP napędzało wiele czynników, w tym kryzys gospodarczy i upadek niemieckiego państwa, nie tylko antysemityzm. Gdy idzie o Front Narodowy, mapa jego poparcia rzeczywiście jest zbieżna z obecnością muzułmańskich imigrantów. Ale to specyficzna sytuacja: od narodzin islamu chrześcijanie i wyznawcy proroka nigdy nie żyli na dłuższą metę w zgodzie. A już na przykład populizm w Ameryce Łacińskiej, bardzo przecież rozpowszechniony, nie ma zabarwienia antyimigracyjnego, podobnie jak nie miał go populizm przełomu lat 20. i 30. w USA.