Czy wypada nam dłużej milczeć

O problemie wiedzą wszyscy, wielu spędza on sen z powiek, lecz nikt jakoś nie może zdobyć się na zabranie głosu jako pierwszy. To jednak sprawa zbyt poważna, by wciąż czekać w tłumie milczących.

Chodzi o brak w aktualnym stanie prawnym normatywnie ustalonych kryteriów oceny orzeczeń w sprawach cywilnych w sądowym toku instancji. Jakkolwiek niewiarygodnie może to brzmieć, trzeba głośno powiedzieć, że obecnie kontrola orzeczeń jest o wiele trudniejsza niż przed rewolucyjnymi zmianami kodeksu postępowania cywilnego zapoczątkowanymi w 1996 r.

Dzieje się tak na skutek usunięcia z kodeksu katalogu przyczyn odwoławczych, nazywanych wcześniej podstawami rewizyjnymi, i wprowadzenia... ano właśnie, czego?

Wspomnienie o rewizji

Przed reformą procedury cywilnej zasadniczym środkiem odwoławczym od orzeczenia w pierwszej instancji była rewizja. Przy czym kodeks w art. 368 sztywno, a może nawet restrykcyjnie, określał jej podstawy.

Podstawami rewizyjnymi były m.in. naruszenie prawa materialnego, nieważność postępowania, niewyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego materiału, inne uchybienia procesowe, jeśli mogły wpłynąć na wynik sprawy. I na koniec – nowe fakty i dowody, których strona nie mogła powołać w pierwszej instancji.

Dokonana w 1996 r. nowelizacja k.p.c. zniosła instytucję rewizji. Jej miejsce zajęła apelacja, a wraz z nią niedostrzegane zrazu nowe wątpliwości i kłopoty.

Zlikwidowanie krępującego katalogu podstaw rewizyjnych przyjęte zostało raczej z ulgą. Widziano w tym zwiększenie swobody argumentacji oraz stworzenie pola do popisu dla prawniczej kompetencji.

Bez ustawowego katalogu podstaw odwoławczych wzrasta znaczenie czynnika uznaniowego

Nowe przepisy nie regulowały w ogóle kwestii podstaw odwoławczych. Po prostu   pozostawiono stronie inicjatywę w doborze zarzutów pod adresem zaskarżonego orzeczenia. Entuzjastom nowego modelu zaskarżania praktyka szybko dostarczyła materiału do trzeźwiących refleksji.

Apelacja bez gorsetu

Oto zamiast ciasnego gorsetu podstaw rewizyjnych pojawiły się ciągła niepewność i niepokój o los zgłaszanych zarzutów odwoławczych. Samo prawo nie daje bowiem żadnych wskazówek do rokowań o ich skuteczności. Okazało się, iż po drugiej stronie swobody formułowania zarzutów jest znacznie większa niż dotychczas i praktycznie niekontrolowana swoboda oceny zarzutów.

Bez owijania w prawniczą bawełnę stwierdzić trzeba, iż przy braku ustawowego katalogu podstaw odwoławczych wzrosło znaczenie czynnika uznaniowego. Daje się to zauważyć w niemal każdym uzasadnieniu orzeczenia wydanego w drugiej instancji. Nie będąc dłużej skrępowany rygorami właściwymi postępowaniu rewizyjnemu, sąd odwoławczy musi samodzielnie (i de facto samowładnie) ocenić zarówno trafność, jak i wagę zgłoszonych zarzutów, a także – a może przede wszystkim – znaczenie wytykanych w nich uchybień dla wyniku sprawy. Prawo nie pomaga tu w żaden sposób sędziom. Przepisy postępowania zawierają w tym względzie same ogólniki typu: „sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji", „sąd drugiej instancji oddala apelację, gdy jest ona bezzasadna" (art. 385 k.p.c.).

Za ilustrację problemu niechaj posłuży kwestia kontroli zgodności zaskarżonego wyroku z prawem.

Rygor legalizmu, wszechobecny w procesie karnym, ale także np. w postępowaniu administracyjnym i sądowoadministracyjnym, zszedł w procesie cywilnym na niewidoczny plan. Wiadomo, że orzeczeniom sądowym przysługuje aksjomatyczne niejako domniemanie  zgodności z zastosowanym prawem materialnym. Założenie takie nie może jednak wynikać z samego prawa.

Okazuje się, że obecnie żaden  przepis procedury odwoławczej nie implikuje obowiązku oceny zgodności  zaskarżonego wyroku z prawem. Kto nie wierzy, niech sprawdzi.

Zarzut naruszenia prawa materialnego może być traktowany równorzędnie z wszelkimi innymi możliwymi zarzutami. O osądzie, czy apelacja jest „zasadna" czy „bezzasadna", decyduje praktycznie ogólna ocena rozstrzygnięcia.

Z ustawy nie wynika, by nawet stwierdzone naruszenie prawa materialnego miało przesądzać o konieczności uwzględnienia apelacji. O tym, iż ten nowy kierunek jest nieprzypadkowy, świadczy choćby brak w znowelizowanym kodeksie odpowiednika rozwiązania przyjętego w dawnym art. 387 in fine: „Sąd rewizyjny oddala rewizję, jeżeli nie ma ona uzasadnionych podstaw i jeżeli brak podstaw, które należy brać pod uwagę z urzędu, albo jeżeli zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia w ostatecznym wyniku odpowiada prawu".

Nie ma już obowiązku badania, czy błędnie uzasadnione orzeczenie odpowiada prawu, ponieważ nawet taka postać kontroli byłaby chyba niezgodna z nową „paraliberalną" logiką kognicji sądu odwoławczego.

Co ciekawe, zarzut obrazy prawa materialnego uchował się jeszcze w k.p.c., ale tylko w przepisach o nadzwyczajnych postępowaniach pozainstancyjnych (!). A więc jako samoistna podstawa skargi kasacyjnej oraz jako podstawa skargi o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem. Dopiero na tym etapie rozumiana tradycyjnie zasada legalizmu znajduje należne sobie wyartykułowanie. Dlaczego jednak nie wcześniej?

Droga do szczęścia

Przyjęty nowy model nie uszczęśliwia nikogo. Sędzia orzekający w pierwszej instancji nie ma żadnego wyobrażenia o możliwym kierunku zaskarżenia wydawanego wyroku, a tym bardziej o jego szansach na utrzymanie się w drugiej instancji. Strona, a zwłaszcza jej pełnomocnik, nie mogą być nigdy pewni, czy użyty w apelacji zarzut znajdzie uznanie wszechwładnego z ich punktu widzenia sądu odwoławczego.

Sędzia sądu drugiej instancji musi udźwignąć rozpoznanie sprawy bez precyzyjnych i poręcznych narzędzi w obowiązujących przepisach o postępowaniu odwoławczym, które notabene rozpoznanie sprawy wysuwają na pierwszy plan – przed kontrolą zaskarżonego orzeczenia.

W tym miejscu trzeba przypomnieć, że sądom odwoławczym przyznano równolegle znacznie większe od dotychczasowych możliwości prowadzenia własnego postępowania dowodowego.

Przedmiotem osądu w drugiej instancji staje się nie tyle zaskarżony wyrok, ile sama sprawa. Sąd odwoławczy dysponuje bowiem prawem dokonywania ustaleń faktycznych i gromadzenia nowego materiału dowodowego (naturalnie w granicach pozwu lub wniosku). To z kolei ułatwia mu wydawanie kończących postępowanie rozstrzygnięć co do istoty  sprawy.