Biernacki: referendarz odciąży sędziów

W najbliższym czasie wejdą w życie oczekiwane zmiany w prawie, które ułatwią obywatelom dostęp do wymiaru sprawiedliwości i usprawnią postępowania sądowe. Warto o nich powiedzieć więcej, zaznaczając, że nie zamykają katalogu działań.

Zmiana filozofii ?procesu karnego

W lipcu przyszłego roku wejdzie w życie fundamentalna nowelizacja kodeksu postępowania karnego, która całkowicie zmieni filozofię procesu karnego. Spowoduje, że proces karny, podobnie jak cywilny, będzie kontradyktoryjny, co oznacza spór stron wyposażonych w równe bronie procesowe przed bezstronnym sądem. Tylko wyjątkowo, dążąc do prawdy, sąd dopuści dowód z urzędu, zastępując inicjatywę stron.

Zmiana ta jest reakcją na stan, w którym powszechnie, i nie bez racji, zarzucano prokuratorom brak aktywności w przedstawianiu i popieraniu dowodów przed sądem. W ślad za nią muszą pójść dalsze działania usprawniające organizację pracy w prokuraturach. Czekamy na przyjęcie przez rząd projektu ustawy o prokuraturze, który zawiera koncepcję elastycznej, dostosowanej do nowych zadań organizacji wewnętrznej prokuratury, ale przede wszystkim wprowadza zasadę, że każdy prokurator powinien być zaangażowany we „własny" referat oskarżycielski lub śledczy. Oznacza to zakończenie trudnego do akceptacji stanu, w którym prawie jedna trzecia prokuratorów zajmowała się nadzorowaniem pozostałych. W resorcie powstał też, skierowany do konsultacji, projekt rozporządzenia – regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury. Dopełnia on całościową koncepcję zmian w jej funkcjonowaniu, doprecyzowując m.in. podział czynności prokuratorów i zadania nadzorcze kierowników.

Zmiany w procedurze karnej pozwolą też na wzmocnienie instytucji mediacji. Na organy procesowe nałożono obowiązek informowania uczestników postępowań o jej celu i warunkach, a mediator zyska dostęp do akt sprawy. Gdy dojdzie do pojednania między pokrzywdzonym i oskarżonym, a to zakłada naprawienie szkody, względnie zadośćuczynienie krzywdzie, postępowanie umorzy również referendarz sądowy. Na odciążenie sędziów pozwoli także ograniczenie katalogu spraw, w których sąd orzeka w składzie trzyosobowym, a także zakreślenie obszarów, w których referendarze samodzielnie podejmą czynności o charakterze pomocniczym dla postępowania. Przyszłoroczne zmiany w procedurze karnej, będą też stanowić przyczynek do dyskusji o potrzebie dalszego wykorzystania instytucji referendarza w postępowaniu karnym, karnym wykonawczym (np. wykonanie kary grzywny) i w wykroczeniowym. Wydaje się, że w tym ostatnim postępowaniu, bez obawy naruszenia wartości konstytucyjnych, można powierzyć referendarzom orzekanie nakazem w sprawach zagrożonych karą grzywny lub nagany, oczywiście przy zachowaniu sądowej kontroli w przypadku wniesienia sprzeciwu od nakazu. Pomysł ten jest już przedmiotem prac powołanego w ministerstwie zespołu ds. ograniczenia kognicji sądów powszechnych z udziałem przedstawicieli Krajowej Rady Sądownictwa.

Z reformą procedury karnej związana jest równie oczekiwana zmiana zasad karania. Rządowy projekt nowelizacji kodeksu karnego, nad którym pracują obecnie posłowie, zakłada przyznanie pierwszeństwa karom wolnościowym, zwłaszcza dotkliwej i rzeczywiście egzekwowanej grzywnie. Kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia będzie przewidziana dla sprawców poważnych przestępstw albo takich, którzy byli wcześniej karani i nie wykazali poprawy albo jej nie rokują. Dobrodziejstwo zawieszenia nie znajdzie zastosowania w przypadkach orzeczenia kary powyżej roku, nadzwyczajnego jej złagodzenia i wobec multirecydywistów. Za przestępstwa mniejszego kalibru najpierw orzekane będą kary wolnościowe, zwłaszcza grzywna lub wykonywana w nowej formule kara ograniczenia wolności, łączona np. z dozorem elektronicznym. Wprowadzona zostanie także kara mieszana – krótkoterminowe pozbawienie wolności połączone następnie z karą ograniczenia wolności. Odpowiedzią na dotychczasową niską skuteczność kar grzywny będzie m.in. obowiązkowe wpisywanie skazanych zalegających z jej zapłatą do rejestru dłużników i BIG. Bezzwłoczna zapłata grzywny umożliwi natomiast szybsze zatarcie skazania.

Urealnienie i racjonalizacja reakcji karnej nie oznaczają, że prowadzący pojazdy mechaniczne w stanie nietrzeźwym będą mogli czuć się spokojniej. Zakładamy bowiem wydłużenie okresu zakazu prowadzenia pojazdów za tego rodzaju przestępstwa. Sąd orzeknie go na minimum trzy lata, a będzie mógł też dożywotnio, jeżeli skutkiem przestępstwa było sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy, względnie sprawca był już karany za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Przewidziano również obowiązek zapłaty pokrzywdzonemu przez pijanego sprawcę nawiązki o określonej minimalnej wysokości (nie mniej niż 10 tys. zł). Skazani za jazdę na podwójnym gazie, ubiegający się o przywrócenie prawa jazdy po zakończeniu zakazu, będą musieli wyposażyć auto w blokadę alkoholową.

Bez dobrze zorganizowanego eksperckiego wsparcia nie będzie sprawnego wymiaru sprawiedliwości. Dlatego na listach biegłych sądowych powinny znajdować się osoby o najwyższych i zweryfikowanych kwalifikacjach. Służy temu rządowy projekt ustawy o biegłych. Oprócz wiedzy fachowej od przyszłych biegłych wymagane będzie także trzyletnie doświadczenie w danej dziedzinie. Biegłego powoła prezes sądu okręgowego na pięcioletnią kadencję z możliwością jej ponowienia. Prezes będzie mógł zweryfikować przygotowanie kandydatów na podstawie opinii podmiotów rekomendujących, względnie stanowisko komisji powołanej do oceny przygotowania zawodowego kandydata. Powołanie biegłego na kolejną kadencję poprzedzi analiza dotychczasowej jego działalności. Umożliwi to wyeliminowanie przypadków, gdy powierzenie funkcji okazało się błędem. Istotnym novum będzie centralna elektroniczna lista biegłych ułatwiająca szybkie odnalezienie eksperta potrzebnego w konkretnym procesie. Rozwiązanie to uzupełnia szerszą koncepcję, w ramach której prowadzona w systemie teleinformatycznym centralna lista obejmie także lekarzy sądowych i mediatorów.

Sprawy spadkowe i nie tylko

Potrzebie ochrony obywateli przed niekorzystnymi skutkami braku złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wychodzi naprzeciw projekt zmian w kodeksie cywilnym (przyjęty przez Radę Ministrów). Dzisiaj brak złożenia oświadczenia w terminie oznacza tzw. proste przyjęcie spadku – z pełną odpowiedzialnością za długi spadkowe. Rozwiązanie to jest rygorystyczne i słusznie krytykowane. Pokutuje bowiem przekonanie, że bierność lub nieznajomość prawa spadkowego nie powinna prowadzić do negatywnych konsekwencji. Zmiana polega więc na odwróceniu zasady. Wprowadza w przypadku bierności spadkobiercy odpowiedzialność z tzw. dobrodziejstwem inwentarza (tj. do wartości aktywów spadkowych) w miejsce odpowiedzialności całym majątkiem spadkobiercy.

Kolejny, przyjęty już przez rząd  projekt – nowelizacja ustawy o zmianie ustawy – Kodeksu postępowania cywilnego przewiduje, że określone podmioty (przede wszystkim notariusze i komornicy) będą miały obowiązek inicjowania postępowania wieczystoksięgowego drogą elektroniczną. Pozwoli to na prosty i szybki dostęp do sądu oraz umożliwi sprawne zakończenie czynności. Przede wszystkim możliwe będzie automatyczne zamieszczanie wniosków i wzmianek wyłączających rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych niezwłocznie po sporządzeniu aktu notarialnego prowadzącego np. do zmiany właściciela nieruchomości, co istotnie przyczyni się do zwiększenia bezpieczeństwa obrotu nieruchomościami. Wykluczy m.in. takie patologie, jak wielokrotna sprzedaż tej samej nieruchomości. W realizacji tej koncepcji istotną rolę odegrają referendarze. Automatyczne przetwarzanie danych zawartych w treści wniosku do struktury księgi wieczystej w systemie teleinformatycznym nastąpi bowiem po ich zweryfikowaniu przez referendarza.

Z myślą o przedsiębiorcach

Przygotowaliśmy także propozycje zmian w strukturze majątkowej spółek z o.o., które umożliwią jej uelastycznienie, uczynią bardziej nowoczesną oraz przyjazną działalności gospodarczej. Trwają konsultacje projektu nowelizacji kodeksu spółek handlowych, który zakłada możliwość tworzenia w spółce z o.o. udziałów beznominałowych jako alternatywy dla modelu opartego na kapitale zakładowym. Ta tradycyjna instytucja uzyska charakter fakultatywny, przy jednoczesnej redukcji minimum kapitału do wysokości 1 zł. Oczywiście przewidzieliśmy narzędzia ochrony wierzycieli spółki. Będą nimi test wypłacalności oraz obowiązek gromadzenia kapitału zapasowego kosztem części zysku. Zakładamy także uproszczenia przy zakładaniu spółek prawa handlowego i dokonywaniu zmian w ich umowach. Dadzą one realną szansę zdynamizowania działalności gospodarczej oraz obniżenia jej kosztów. Co istotne, powstanie także możliwość zawiązania, rejestracji, zmiany i rozwiązania umowy spółki jawnej i komandytowej przy wykorzystaniu wzorca udostępnionego w systemie teleinformatycznym. Podobnie przy wykorzystaniu takiego wzorca będzie możliwa zmiana i rozwiązanie umowy spółki z o.o. Natomiast realizując założenia strategii „nowej szansy" wobec tych przedsiębiorców, którym się nie powiodło, rząd przyjął projekt założeń prawa restrukturyzacyjnego. Celem zmian jest zapewnienie możliwości przeprowadzenia skutecznego i odformalizowanego postępowania restrukturyzacyjnego, dającego szansę powrotu do normalnej działalności gospodarczej.

Konsumenci pod ochroną

Oczekująca na wejście w życie (25 grudnia 2014 r.) ustawa o prawach konsumenta znacząco wzmocni ich ochronę prawną, zwłaszcza w zakresie umów zawieranych na odległość, w tym dotyczących usług finansowych. Podobnemu celowi posłuży nowelizacja prawa upadłościowego i naprawczego. Ustawa ta odnosi się do martwej obecnie, niestety, instytucji upadłości konsumenckiej. Niezaprzeczalnie w interesie zarówno społecznym, jak i gospodarczym państwa jest zapobieganie sytuacjom zepchnięcia części obywateli obciążonych zadłużeniem, któremu nie są w stanie podołać, na margines normalnego życia do szarej strefy. Zakładamy więc liberalizację dotychczasowych rozwiązań, co oznacza, iż z dobrodziejstw ustawy nie będzie mógł skorzystać tylko ten, którego niewypłacalność jest skutkiem jego działań umyślnych lub rażącego niedbalstwa. Co więcej, ustawa przewiduje obniżenie kosztów postępowania, a w przypadku dłużnika, którego majątek nie wystarczy nawet na ich pokrycie, pieniądze tymczasowo wyłoży Skarb Państwa.