Marcin Malecko: Ochrona sygnalistów - wyzwania na przyszłość

Kiedy we wrześniu 2024 r. wchodziła w życie długo oczekiwana ustawa o ochronie sygnalistów, obawy pracodawców i organów publicznych dotyczyły przede wszystkim prawidłowego wdrożenia procedur przyjmowania zgłoszeń i niewiadomej dotyczącej skali sygnalizacji, z którymi przyjdzie im się zmierzyć. Wyzwań było wiele – od utworzenia zapewniających poufność kanałów zgłoszeniowych, przez rozstrzygnięcie kwestii przyjmowania zgłoszeń anonimowych, po zagwarantowanie potencjalnym sygnalistom dostępu do informacji o nowych uprawnieniach.

Stworzenie formalnych ram przyjmowania zgłoszeń sygnalistów to jednak jedynie pierwszy krok na drodze ku pełnej implementacji unijnej dyrektywy z 2019 r. i zbudowania w Polsce sprawnie funkcjonującego systemu whistleblowingu. Rok później stoimy wszyscy przed poważniejszym zadaniem wypracowania kultury zgłaszania (w interesie publicznym) informacji o naruszeniach prawa bez obaw przed działaniami odwetowymi.

Czytaj więcej:

Kadry i Płace

Sygnaliści – co trzeba zmienić po roku? Nie jesteśmy donosicielami, ale mylimy naruszenia

Droga do w pełni skutecznego systemu...

Pro

Sygnaliści zgłaszają naruszenia prawa dla dobra firm i państwa

Idea ochrony sygnalistów wywodzi się z przekonania, że informacje pochodzące od specjalistów i osób faktycznie zajmujących się danym zagadnieniem są cenne i mogą przyczynić się do usprawnienia procesów i unikania szkód zarówno przez poszczególne organizacje, jak i całe społeczeństwo.

Sygnalistą jest więc osoba, która w kontekście profesjonalnym pozyskuje informacje o naruszeniu prawa i decyduje się je ujawnić. Aby pracodawcy i instytucje publiczne mieli szanse pozyskać takie informacje, konieczne jest jednak zapewnienie sygnalistom poczucia bezpieczeństwa. To jest zaś związane zarówno z prawnymi gwarancjami ochrony przed działaniami odwetowymi, jak i zakazem naruszania poufności zgłoszenia, jak i ze społecznym szacunkiem okazywanym działaniom sygnalistów.

Takie założenia przyświecały prawodawcy unijnemu, który w dyrektywie 2019/1937 wyznaczył państwom minimalny standard prawny dotyczący systemu zgłoszeń naruszeń prawa. Znaczne opóźnienie w implementowaniu unijnych przepisów nie tylko w Polsce, ale i wielu innych państwach członkowskich świadczyło jednak o nieuzasadnionym traktowaniu whistleblowingu jako uciążliwego zadania i braku pełnego zrozumienia dla korzyści z niego płynących. Warto więc ponownie zwrócić uwagę, że to właśnie w interesie organizacji i organów państwa jest pozyskanie informacji, której dysponentem jest sygnalista.

Czytaj więcej:

Kadry i Płace

Działania odwetowe to przestępstwo

Osoba, która szkodzi zgłaszającemu na...

Pro

System zgłaszania naruszeń przez sygnalistów. Obawy się nie sprawdziły

Dziś już wiemy, że obawy przed zalewem zgłoszeń sygnalistów, który sparaliżuje działy compliance w firmach i instytucjach publicznych, nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości. Nie oznacza to jednak, że nowa ustawa okazała się niepotrzebna, a utworzone w zeszłym roku procedury zgłoszeń wewnętrznych i zewnętrznych powoli mogą ulec zapomnieniu.

Ze spraw kierowanych do działającego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich Zespołu ds. Sygnalistów można wywnioskować, że obywatele dopiero uczą się nowego narzędzia prawnego. Najwięcej wątpliwości po stronie potencjalnych sygnalistów dotyczy katalogu dziedzin, których mogą dotyczyć zgłoszenia. Bardzo często kierowane do RPO zgłoszenia zewnętrzne dotyczą nie tylko kwestii związanych z interesem publicznym, ale też indywidualnych spraw zgłaszających. W dalszym ciągu pojawiają się sprawy dotyczące naruszeń prawa pracy i mobbingu.

Często obywatele decydują się na dokonanie zgłoszenia dopiero po tym, jak doszło do działań odwetowych, nie mając do końca świadomości, że same działania odwetowe nie mogą być przedmiotem zgłoszenia. Jest to wyraźny sygnał, że zaplanowana ewaluacja ustawy o ochronie sygnalistów powinna dotyczyć także jej zakresu przedmiotowego.

Pierwsze miesiące stosowania nowych przepisów przyniosły jednak także zgłoszenia wyraźnie spełniające założenia unijnej dyrektywy i ustawy o ochronie sygnalistów. Dotyczyły one takich istotnych społecznie kwestii jak naruszanie przepisów podatkowych, marnotrawienie środków publicznych czy ustawianie konkursów na stanowiska w instytucjach państwowych. Pojawiły się też pierwsze sprawy dotyczące naruszeń związanych z ochroną środowiska i zamówieniami publicznymi.