Rejestry sądowe: Armagedon już bliski

W 1960 r. rządy Stanów Zjednoczonych i Polski podpisały układ dotyczący zaspokojenia roszczeń. Polska zgodziła się zapłacić 40 mln dolarów na całkowite uregulowanie i zaspokojenie wszystkich roszczeń amerykańskich z tytułu nacjonalizacji i innego rodzaju przejęcia przez Polskę mienia. Rząd USA z kolei zobowiązał się dostarczyć rządowi polskiemu oryginalne dokumenty, z których wynikały te roszczenia. Rząd USA przekazał w 1968 r. 44 skrzynie papierów wartościowych przedwojennych spółek, wśród nich akcje na okaziciela spółki Giesche SA. W niewyjaśnionych okolicznościach trafiły one do rąk kilku osób, które w 2005 r. doprowadziły do reaktywacji Giesche SA i wystąpiły z roszczeniami na kwotę 341 mln zł, głównie przeciwko Skarbowi Państwa i miastu Katowice.

Reakcja rządu i parlamentu

Przypadek Giesche SA stał się bodźcem do wprowadzenia zmian w ustawie z 20 sierpnia 1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o krajowym rejestrze sądowym (DzU nr 121, poz. 770 ze zm.) celem uniemożliwienia takiej reaktywacji spółek. 12 stycznia 2010 r. wpłynął do Sejmu rządowy projekt zmiany tej ustawy.

Na posiedzeniu Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka z 17 lutego 2010 r. poruszono kwestię niedopełnienia przez spółki obowiązku przerejestrowania z dawnego rejestru handlowego do KRS (wg szacunków ministra sprawiedliwości dotyczy to ok. 170 tys. podmiotów). Przewodniczący Komisji zwrócił uwagę, że w trakcie prac nad projektem proponowano, aby wprowadzić datę graniczną, która „zamyka rejestr handlowy".

Przypadek Giesche SA stał się bodźcem do zmian przepisów

Na posiedzeniu Sejmu 4 marca 2010 r. zaproponowano zmianę art. 9 ust. 2 przepisów wprowadzających KRS: „Do czasu rejestracji, zgodnie z przepisami ustawy, o której mowa w art. 1, nie dłużej jednak niż do 31 grudnia 2013 r., zachowują moc dotychczasowe wpisy w rejestrach sądowych.". 19 marca 2010 r. poprawka dotycząca art. 9 przepisów wprowadzających KRS została przyjęta i weszła w życie 17 lipca 2010 r.

Kontrowersje wokół zmian

Podstawowym problemem jest ustalenie, czy utrata mocy przez wpisy w rejestrach sądowych doprowadzi do utraty bytu prawnego przez podmiot, którego wpis dotyczy.

Biorąc pod uwagę, że czynność polegająca na wpisie do rejestru handlowego spółki jest czynnością samoistną i stanowi materialnoprawną przesłankę powstania osoby prawnej, należy przychylić się do poglądu, że istnienie osobowości prawnej takich podmiotów uzależnione jest od ważnego wpisu w rejestrze. Tym samym z upływem 31 grudnia 2013 r. utracą osobowość prawną – bez konieczności przeprowadzenia likwidacji – spółki, które do tego dnia nie zostaną przerejestrowane z rejestru handlowego do KRS. Oczywiście dotyczy to także innych osób prawnych podlegających wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego.

Przemawia za tym także jeden z celów, jaki zamierzano osiągnąć przy dokonywaniu nowelizacji przepisów – definitywną eliminację „martwych spółek" (podmiotów, które wprawdzie figurują w dawnym rejestrze handlowym, ale nie prowadzą działalności gospodarczej, ich organy nie funkcjonują, a wpisy kapitału zakładowego i wartości akcji są niezgodne z k.s.h.).

Utrata osobowości prawnej nie może być domniemywana

Pogląd powyższy może jednak spotkać się z krytyką. Zgodnie z art. 33 kodeksu cywilnego, osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Tym samym można podnieść, że ustawodawca wprawdzie uzależnił nabycie przez spółkę osobowości prawnej od dokonania wpisu do rejestru (art. 171 § 1 i art. 335 § 1 k.h., art. 12 k.s.h., art. 37 § 1 k.c.), ale nie uregulował skutków utraty mocy takiego wpisu, w szczególności nie wskazał wprost, że utrata przez wpis mocy powoduje utratę osobowości prawnej. Utrata osobowości prawnej nie powinna być domniemywana, podobnie jak nie może być domniemywane przyznanie osobowości prawnej.

Należy jednak mieć na względzie, że przepis art. 33 k.c. nie może być interpretowany w oderwaniu od przepisu art. 37 § 1 k.c., a ten stanowi, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Rozróżnienia wymagają zatem pojęcia przyznania osobowości prawnej (art. 33 k.c.) od uzyskania osobowości prawnej (art. 37 § 1 k.c.).

Istnienie przepisu szczególnego przyznającego osobowość prawną stwarza jedynie potencjalną możliwość uzyskania osobowości prawnej. W przypadku spółek kapitałowych – uzyskanie osobowości prawnej uzależnione jest od dokonania wpisu do rejestru, a zatem brak wpisu (utrata ważności przez wpis) oznacza brak jednej z przesłanek do jej posiadania.

Skutki nowelizacji

Przyjęcie koncepcji utraty osobowości prawnej przez podmioty, które nie dopełniły do 31 grudnia 2013 r. obowiązku przerejestrowania będzie miało konsekwencje dla „martwych spółek". Utrata przez nie bytu prawnego będzie przywróceniem zgodności między stanem faktycznym a stanem prawnym.

Problem może jednak pojawić się w odniesieniu do spółki, której nie można uznać za „martwą", ale która do 31 grudnia 2013 r. nie dopełni obowiązku przerejestrowania. Chodzi o sytuację, w której taka spółka jest właścicielem nieruchomości, czy innych składników majątkowych, które podlegają ujawnieniom w rejestrach (np. znaki towarowe). Rozwiązaniem takiego problemu mogłoby być zastosowanie koncepcji przedstawionej w uchwale Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2007 r., sygn. III CZP 143/06, zgodnie z którą, jeżeli mimo przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego i wykreślenia z rejestru przedsiębiorców spółki, pozostała po niej nieruchomość, wpisana w księdze wieczystej jako własność tej spółki, niezbędne jest zastosowanie wyjątkowych, nieprzewidzianych przez prawo rozwiązań. Nieobjęcie części majątku spółki postępowaniem likwidacyjnym oznacza, że formalne jego zakończenie było przedwczesne i wymaga kontynuacji przez ponowne powołanie likwidatora.

Oczyszczenia nie będzie

Innego rodzaju problem już występuje w praktyce i wiąże się z faktem, że niektóre spółki przerejestrowane do KRS zaprzestają działalności i stają się spółkami „martwymi".

Komentowany przepis nie doprowadzi do oczyszczenia Krajowego Rejestru Sądowego z takich spółek. Nadal aktualny będzie postulat poszukiwania rozwiązań prawnych, które pozwolą na zapewnienie KRS charakteru rejestru zawierającego dane zgodne z rzeczywistością.

Można zaproponować wykreślanie z rejestru spółek po umorzeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku, czy nawet po oddaleniu przez sąd wniosku o jej ogłoszenie. W takich przypadkach występuje sądowa kontrola stanu majątkowego spółki i eliminowane jest ryzyko nazbyt pochopnego jej wykreślenia z Krajowego Rejestru Sądowego.