Borys Budka: Nieodpłatna pomoc prawna priorytetem Ministra Sprawiedliwości

Projekt ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa będący aktualnie przedmiotem prac w Sejmie RP jest realizacją zapowiedzi prezes Rady Ministrów, wyrażonej w exposé. Nigdy wcześniej nie było takiej ustawy. Rozwiązania w niej zawarte będą odczuwalne dla obywateli szukających pomocy prawnej, których dotąd nie było na nią stać. Zadanie polegające na przygotowaniu systemu nieodpłatnej pomocy i informacji prawnej stało się tym samym priorytetem w działaniach Ministerstwa Sprawiedliwości i moim.

O randze projektu przesądza to, że istnieje potrzeba ustawowego oraz całościowego unormowania tej ważnej społecznie kwestii. Proponowane rozwiązania mają charakter kompleksowy, a ponadto towarzyszą im rzetelne wyliczenia dotyczące skutków finansowych wdrożenia planowanych rozwiązań. Dobrym prognostykiem jest także szeroki zakres konsultacji publicznych, którym poddano projekt, oraz jakość dyskusji prowadzonej z wieloma partnerami społecznymi.

Trzy filary

Dla porządku warto nakreślić podstawowe założenia projektowanej ustawy. Przewiduje ona utworzenie systemu składającego się z trzech komponentów. Pierwszy z nich zakłada świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej w sprawach najpowszechniejszych, która obejmie m.in. poinformowanie osoby uprawnionej o przysługujących jej prawach i obowiązkach, wskazanie sposobu rozwiązania problemu prawnego, a także pomoc w sporządzeniu pisma potrzebnego z punktu widzenia danego zagadnienia prawnego.

Pomocy prawnej udzielać będą adwokaci i radcowie prawni, a także inni prawnicy współpracujący z organizacjami pozarządowymi. Pomoc będzie udzielana najbliżej obywatela, tj. z zaangażowaniem samorządu terytorialnego. W gminach i powiatach zostanie utworzonych ponad 1500 punktów pomocy prawnej, przy czym w jednym powiecie nie będzie mogło ich być mniej niż dwa. To właśnie w tych punktach, dostępnych dla mieszkańców danego powiatu, gdyż umiejscowionych w lokalach należących do samorządu, prawnicy będą przyjmowali zainteresowanych i udzielali im pomocy prawnej. Należy także podkreślić rolę organizacji pozarządowych, którym zostanie powierzone prowadzenie połowy punktów pomocy prawnej. W tym przypadku w punktach będą dyżurować prawnicy współpracujący z organizacjami pozarządowymi, wyspecjalizowanymi w poradnictwie prawnym. Pomoc będzie dotyczyć sfery pozaprocesowej. System jest bowiem pomyślany w taki sposób, by dopomóc w uchronieniu obywateli przed niekorzystnymi niekiedy skutkami, jakie może nieść ze sobą przesunięcie danej sprawy życiowej na płaszczyznę postępowania sądowego.

Drugim elementem projektowanego systemu jest działalność polegająca na udzielaniu informacji prawnej za pośrednictwem ogólnopolskiej infolinii. W tym celu planuje się powołanie centrów informacji prawnej, prowadzonych przez wojewodów. Obsługa infolinii zostanie powierzona organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność pożytku publicznego. Za pośrednictwem infolinii można będzie uzyskać informację o obowiązujących aktach normatywnych regulujących dane zagadnienie prawne oraz o sposobach uzyskania pomocy w danej sprawie.

Trzecim filarem jest edukacja prawna społeczeństwa realizowana przez organy administracji publicznej wspólnie z organizacjami pozarządowymi. Będzie ona bazą do przyszłych działań na rzecz pogłębiania świadomości prawnej obywateli. Jest rzeczą zrozumiałą, że im bardziej świadome i wyedukowane społeczeństwo, tym mniej potrzebna będzie pomoc prawna, także ta nieodpłatna.

System cechuje odróżnienie pomocy prawnej, w założeniu polegającej na bezpośrednim kontakcie z prawnikiem i na uzyskaniu tą drogą wsparcia w załatwieniu prawnie złożonych spraw, od informacji prawnej, nakierowanej na pozyskanie syntetycznej i podstawowej wiedzy o obowiązujących regulacjach. Tym samym powstaną dwa kanały dystrybucyjne nowej usługi – jeden dedykowany przypadkom życiowo poważniejszym oraz drugi – dostosowany do okoliczności mniej skomplikowanych. Dzięki temu system będzie zharmonizowany z potrzebami osób wymagających pomocy o różnym stopniu intensywności.

Pomogą profesjonaliści

Kompleksowość rozwiązań to niejedyna zaleta projektu. Jest on wartościowy z kilku innych punktów widzenia.

Po pierwsze – kreuje nową usługę publiczną, a tym samym wzmacnia państwo, uaktywnia je w ramach systemu prawnego zabezpieczenia obywateli. Państwo, będące wspólnym dobrem wszystkich obywateli – niezależnie od ich sytuacji materialnej – zagwarantuje, że sfera pomocy prawnej straci wyłącznie komercyjne oblicze. Uzyskanie profesjonalnej porady przestanie być przywilejem tylko tych, którzy osiągnęli wyższy status finansowy.

Po drugie – projekt hołduje zasadzie równości. Celem regulacji jest włączenie do systemu nieodpłatnej pomocy prawnej i informacji prawnej możliwie szerokiego kręgu osób, które wymagają pomocy prawnej, a nie są w stanie zapewnić sobie jej na rynku usług prawniczych. Będą mogli z niego korzystać świadczeniobiorcy pomocy społecznej, a także osoby posiadające Kartę Dużej Rodziny, seniorzy, kombatanci, weterani oraz osoby znajdujące się w wyjątkowo trudnej sytuacji życiowej. Ta elastyczność rozwiązań będzie sprzyjała kierowaniu pomocy do osób najbardziej potrzebujących, bez względu na formalne objęcie ich regulacjami z zakresu pomocy społecznej.

Po trzecie – projektowany system opiera się m.in. na zasadzie profesjonalizmu. Pomoc będą świadczyć adwokaci i radcowie prawni. Zapewnią oni bardzo wysoki poziom wiedzy i umiejętności, podleganie jednolitym i trwałym regułom etycznym, stosowanie ustawowo umocowanej tajemnicy zawodowej, a także ustrojowe powiązanie samorządów zawodowych z wykonywaniem zadań publicznych. System zakłada skorzystanie z tych wszystkich przymiotów adwokatów i radców prawnych, które czynią z nich reprezentantów zawodów zaufania publicznego. Państwo zagwarantuje tym samym osobom potrzebującym pomocy prawnej dostęp do doświadczonych i fachowych prawników, którzy zapewnią wsparcie z zachowaniem najwyższych standardów. Dodatkowo system mają wspomagać doradcy podatkowi oraz prawnicy, którzy legitymują się co najmniej trzyletnim doświadczeniem w wykonywaniu wymagających wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio związanych ze świadczeniem pomocy prawnej przez adwokata lub radcę prawnego.

Bez zbędnych struktur

Po czwarte – projektowana regulacja nie tworzy kolejnego biurokratycznego ciężaru, nie kreuje dodatkowych instytucji, które miałyby obsługiwać powstający system. Założeniem jest bowiem oparcie go na aktualnie istniejących rozwiązaniach organizacyjnych. W tym przypadku zastosowano podejście proste, oszczędne i racjonalne. W ten sposób wpasowano nową funkcję państwa w dostępne zasoby organizacyjne oraz zaoszczędzono trudów i kosztów związanych z tworzeniem kolejnych administracyjnych bytów.

Do niezbędnego minimum ograniczono obowiązki podmiotów zaangażowanych w system, związane z dokumentowaniem udzielania pomocy prawnej oraz ze sprawozdawczością. Dodatkowym walorem rozwiązań jest brak długotrwałych procedur związanych z realizacją uprawnień przysługujących obywatelom. Pomoc prawna będzie dostępna za okazaniem stosownych dokumentów, posiadanych już przez zainteresowanych w związku z innymi życiowymi potrzebami (np. kopia decyzji administracyjnej z zakresu pomocy społecznej, Karta Dużej Rodziny) albo – w przypadkach określonych w przyszłej ustawie – na podstawie oświadczenia.

Po piąte – zaletą projektu jest wykorzystanie efektu synergii zachodzącego dzięki skupieniu na jednym celu różnorodnych komponentów ustrojowych, tj. podmiotów umiejscowionych w kilku obszarach ustroju. Powierzenie zadań organom administracji rządowej ma zapewnić sprawne i jednolite zarządzanie usługą. Zaangażowanie samorządu terytorialnego ubogaci system takimi wartościami jak zbliżenie usługi do obywatela oraz elastyczność w kształtowaniu tej usługi na poziomie lokalnym. Gminy i powiaty bez wątpienia lepiej zdiagnozują potrzeby mieszkańców i efektywniej wykorzystają środki publiczne. Włączenie do systemu prawniczych samorządów zawodowych jest nawiązaniem do ich konstytucyjnej roli, związanej z reprezentowaniem osób wykonujących zawody zaufania publicznego i sprawowania pieczy nad wykonywaniem tych zawodów. Bez udziału samorządów zawodowych trudno byłoby sobie wyobrazić funkcjonowanie systemu na merytorycznie wysokim poziomie. Logicznym i wartościowym dopełnieniem projektowanego rozwiązania jest znaczący udział organizacji pozarządowych w systemie nieodpłatnej pomocy prawnej i informacji prawnej. Tu z kolei można się odwołać do ustrojowych wartości, jakimi są dialog społeczny oraz zasada pomocniczości. Tworząc nowy system, państwo odwołuje się do doświadczeń i energii sektora pozarządowego w zakresie poradnictwa prawnego, albowiem także i w tej dziedzinie aktywność obywatelska przyniosła rezultaty godne pochwały. Ów wieloletni i szlachetny społeczny wysiłek współgra z ideą przyświecającą projektowi ustawy. Nadto nie powstaną na jego gruncie żadne obostrzenia w zakresie prowadzenia działalności poradniczej pro bono w sytuacji, gdy równolegle funkcjonować będzie trwałe i publiczne rozwiązanie systemowe.

Publicystyka Bezpłatna Pomoc Prawna