Gary Becker – amerykański ekonomista żydowskiego pochodzenia – za wyjaśnienie przyczyn ich zachowań otrzymał nawet Nagrodę Nobla. Jego zdaniem mechanizm podejmowania decyzji o popełnieniu czynów niezgodnych z prawem jest oparty na racjonalnej kalkulacji korzyści i kosztów. Zgodnie z tą teorią racjonalna jednostka dopuści się przestępstwa, gdy oczekiwana przez nią użyteczność z jego popełnienia będzie większa od użyteczności, jaką mogłaby osiągnąć, gdyby koszty (czas i środki) przeznaczone na popełnienie przestępstwa były niższe od tej użyteczności.
Decyzja o popełnieniu przestępstwa jest podejmowana w warunkach ryzyka. Nie wszyscy przestępcy zostaną schwytani. W przypadku schwytania sprawca poniesie karę. W przypadku, gdy nie zostanie schwytany – nie. Wzrost prawdopodobieństwa schwytania potencjalnego sprawcy sprawia, że wzrost surowości kary przyczynia się do spadku oczekiwanej użyteczności z działań nielegalnych i prowadzi do spadku liczby popełnianych przestępstw. W przypadku każdego sprawcy istnieje pewna funkcja łącząca liczbę popełnionych przestępstw z prawdopodobieństwem schwytania i ukarania a kosztami kary. W modelu tym zakłada się, że działalność legalna przynosi pewien zysk, działalność nielegalna natomiast jest obarczona ryzykiem schwytania i poniesienia kary.
Jednak ludzie podejmują decyzje odbiegające od tego modelu. Są bowiem tacy, których wyrzuty sumienia z powodu popełnienia przestępstwa, a równocześnie wysoka samoocena za działania moralne znajdują się powyżej zysków z popełnienia przestępstwa – niezależnie od kosztów moralności.
Wpływ na zachowania mają okoliczności. Dlatego prowadzone są badania zależności między przestępczością a różnymi zmiennymi o charakterze społeczno-ekonomicznym. Taką istotną zmienną jest wojna i okupacja. Gdy analizujemy działania ludzkie w takiej sytuacji, powinniśmy zdefiniować, co w ogóle było przestępstwem sankcjonowanym przez prawo (okupanta, bo okupanta, ale sprawującego władzę policyjną), co działaniem niemoralnym i co podlegało jakiej karze, jednocześnie zaś jakie były zyski z jakich działań i jakie koszty ich podejmowania lub niepodejmowania.
Autor jest adwokatem, profesorem Uczelni Łazarskiego, szefem rady WEI
