Naddniestrzański lud chce do Rosji

Dla Mołdawii Rosja jest tuż za miedzą. Ta miedza to dziwna niby-granica na Dniestrze, za którą znajduje się separatystyczna Republika Naddniestrzańska uznawana tylko przez siebie samą. Nawet Moskwa – bez której wsparcia nie przetrwałaby zbyt długo, a być może w ogóle by nie powstała – nie przeczy oficjalnie przynależności tego terytorium do państwa mołdawskiego. Jednak w stołecznym, naddniestrzańskim Tyraspolu rezyduje parlament i prezydent wybierany w wyborach powszechnych, ozdabia się samochody nowoczesnymi tablicami rejestracyjnymi z flagą niegdysiejszej sowieckiej Mołdawii, a także bije własną monetę – rubel naddniestrzański – a raczej drukuje bardzo estetyczne banknoty. Na banknocie o nominale jednego rubla widnieje stara rycina z podobizną carskiego generalissimusa Aleksandra Wasiliewicza Suworowa, wielce zasłużonego w XVIII wieku w stopniowym podbijaniu przez Kreml tego zakątka Europy oraz w zbrojnych starciach z chylącą się wtedy ku upadkowi I Rzecząpospolitą.

W Naddniestrzu zmilitaryzowane są zresztą nie tylko banknoty. Znaczna część społeczeństwa utrzymuje się ze służby w różnych mundurowych formacjach, w tym w armii, która ma opinię lepiej wyposażonej i bardziej zdolnej do skutecznego działania niż wojska podległe Ministerstwu Obrony w Kiszyniowie. Obrazu zmilitaryzowania dopełnia obecność resztówki byłej sowieckiej XIV Armii, która pilnuje wciąż znacznego arsenału nieco przestarzałej broni i za nic nie chce Naddniestrza opuścić, mimo składanych w ostatnich 20 latach obietnic Kremla w tej sprawie.

Wiosną 1992 roku bojowy sprzęt XIV Armii nie był jeszcze aż tak przestarzały i w tajemniczy sposób wyciekał z rosyjskich magazynów. To przede wszystkim ta broń posłużyła prorosyjskim separatystom w pięciomiesięcznej wojnie domowej, na skutek której wywalczyli Naddniestrzu faktyczną niepodległość. Wtedy to wzdłuż Dniestru powstała niby-granica, a na straży jej nienaruszalności stanęły tak zwane siły pokojowe złożone z żołnierzy rosyjskich, mołdawskich i naddniestrzańskich.

Wizyta w paszczy lwa

Osiem lat później, wiosną 2000 roku, udaje mi się po raz pierwszy sforsować niby-granicę z dziennikarską legitymacją w ręku, dzięki osobistej pomocy ówczesnego ambasadora RP w Kiszyniowie Wiktora Rossa. Samochodem na dyplomatycznej rejestracji przejeżdżamy zygzakiem wśród opon i brył betonu składających się na tę żelazną kurtynę i nieniepokojeni przez posterunek złożony z żołnierzy o trudnej do ustalenia tożsamości państwowej wjeżdżamy do miasta Bendery (po rumuńsku Tighina), jedynej należącej do Naddniestrza miejscowości po prawej stronie rzeki. W tej podróży do paszczy lwa nie opuszczają nas rumuńskie fantomy. To w Tighinie urodził się kilkadziesiąt lat wcześniej prezydent Rumunii Emil Constantinescu, który w drugiej połowie lat 90. przeprowadził w Bukareszcie zdecydowane prozachodnie reformy i był głównym sprawcą przyjęcia swego kraju do NATO.

Potem jest już tylko most na Dniestrze i 180-tysięczny Tyraspol, gigantyczna wieś, gdzie niełatwo znaleźć śródmieście, ale jeszcze trudniej nie zauważyć niezliczonych monumentów Lenina, a przede wszystkim pomnika generalissimusa Suworowa, który w XVIII wieku dał początek tej miejscowości jako rosyjskiej twierdzy. W sporym budynku, w którym mieszczą się siedziby wszelkich naddniestrzańskich władz, dostępuję zaszczytu rozmowy z Walerijem Anatoliewiczem Lickajem, człowiekiem orkiestrą, który gra tu po trosze na skrzypcach ministra spraw zagranicznych, po trosze na wiolonczeli premiera, po trosze zaś – jak twierdzą moi mołdawscy informatorzy – na kontrabasie głównego ideologa i stratega samozwańczej republiki. Do gabinetu sekretarza stanu wprowadza mnie, wśród niezliczonych uprzejmości, jego piękna małżonka pełniąca obowiązki szefowej jego sekretariatu. Niski, krępy mężczyzna o zimnym, choć bystrym spojrzeniu, który za czasów minionych był między innymi sowieckim dyplomatą na Kubie, wita mnie szerokim uśmiechem. Ja mówię po rumuńsku, a on po rosyjsku i bardzo dobrze się rozumiemy.

Zwłaszcza że pan minister mówi prosto, jasno i szczerze, więc sens jego wypowiedzi nie pozostawia wątpliwości. Po ogłoszeniu niepodległości przez Mołdawię w 1991 roku cisnęło się na usta pytanie, kto zawładnie majątkiem państwowym. W celu niecierpiącego zwłoki rozwiązania tego problemu mołdawska nomenklatura sformowała nową klasę polityczną, forsując w nowym państwie język rumuński i pozbywając się rosyjskojęzycznych konkurentów do tego majątku. Chcieli przejąć również naddniestrzański przemysł, najbardziej wartościową schedę po sowieckiej Mołdawii – ale na to już nie pozwoliliśmy. Po naszej stronie Dniestru po rumuńsku mówi tylko jedna trzecia ludności, a po ich stronie – odwrotnie. Każdy wziął, co było jego, bo ktoś musiał przecież to przejąć. Co Związek Radziecki dał, to jakby Bóg dał.

Minister Lickaj wdaje się również w rozważania językoznawcze, twierdząc, że Mołdawianie są niepraktyczni ze swoim językiem, bo Rumunia, w przeciwieństwie do Rosji, to nie jest żaden rynek. Ale żadnego rynku nie znajdziemy też w języku angielskim, bo to dla nas egzotyka, a język rosyjski to twardy fakt, bo w nim możemy prowadzić interesy i dlatego nasze dzieci powinny się uczyć w szkole rosyjskiej. Dobrowolnie dogadamy się z Kiszyniowem, gdy znajdziemy wspólny interes. Minister spodziewa się, że dojdzie do tego najpóźniej na jesieni.

Projekty reintegracyjne

Nie wiadomo tylko, którą jesień miał na myśli Walerij Anatoliewicz w 2000 roku. Od mojej rozmowy z nim upłynęło już 14 jesieni, a on sam znalazł się już jakiś czas temu na zasłużonej emeryturze. Od ponad 20 lat trwają w różnej formie oraz na różnych forach dwustronnych i międzynarodowych próby rozwiązania naddniestrzańskiego problemu. W rządzie mołdawskim „reintegracją kraju" zajmuje się od dawna urzędnik w randze wicepremiera – za rządów Sojuszu na rzecz Integracji Europejskiej jest nim Eugen Carpov, wybitny dyplomata, były ambasador w Warszawie, który tworzył potem mołdawską ambasadę przy Unii Europejskiej w Brukseli.

Tymczasem w Naddniestrzu doszła już parę lat temu do pełnoletniości generacja urodzona w chwili powstania niby-granicy. To już ich ojczyzna. I oto okrzepłe społeczeństwo Naddniestrza jesienią 2011 roku robi wszystkim psikusa, odrzucając w wyborach prezydenckich zarówno skompromitowanego do cna, nawet w oczach Moskwy, dyktatora aferzystę Igora Smirnowa, ojca-założyciela naddniestrzańskiego niby-państwa dążącego do wcielenia go do Rosji, jak i popieranego oficjalnie przez Kreml przewodniczącego parlamentu Anatolija Kaminskiego.

Moskwa wolałaby, żeby Naddniestrze pozostało w granicach Mołdawii, bo dzięki temu może utrudniać jej integrację z Zachodem

Prezydentem zostaje dość niespodzianie 43-letni Jewgenij Szewczuk, etniczny Ukrainiec, który z początku deklaruje wolę walki o uznanie suwerenności naddniestrzańskiego niby-państwa, ale również zwalczania mafii przemytniczej, poluzowania dyktatorskich metod rządzenia, otwarcia na współpracę z Kiszyniowem. Atmosfera stosunków Tyraspola z zachodnim światem (a Kiszyniów widziany zza Dniestru to również Zachód) wyraźnie się poprawia.

Jednak kilkanaście miesięcy później, w kwietniu 2013 roku, Szewczuk oznajmia w wywiadzie dla rosyjskich mediów, że suwerenne Naddniestrze widzi dla siebie miejsce w Federacji Rosyjskiej, a przynajmniej w lansowanych przez nią projektach reintegracyjnych, bo tak chce większość jego mieszkańców. Zachodzi podejrzenie, że wsłuchał się w rzeczywistą wolę ludzi, którzy wybrali go w zaskakująco autentycznych wyborach. A więc doszedł do tego samego wniosku co Smirnow, ale nieco inną metodą niż jego dyktatorski poprzednik, który wolę obywateli we wszelkich sprawach raczej lekceważył i chciał realizować wolę własną oraz swego mafijnego otoczenia.

Modły w cerkwi do Allaha

Pozostania Naddniestrza w składzie Republiki Mołdawii chcą niewątpliwie politycy Autonomii Gagauskiej na południu Mołdawii. Gagauzi to jedyny chrześcijański naród tureckojęzyczny, liczący sobie 150 tysięcy dusz szczerze przywiązanych do związków z kulturą Wielkiej Rosji, które używając niekiedy w liturgii słowa Allah modlą się do Jedynego Boga w cerkwiach patriarchatu moskiewskiego. Już drugą kadencję wybieranym w wyborach powszechnych gubernatorem Autonomii noszącym tytuł „baszkana", co po turecku znaczy „głowa" (i będącym z urzędu członkiem mołdawskiego rządu), jest Mihail Formuzal, były oficer sowieckiej armii, bardzo sympatyczny i inteligentny człowiek, zabiegający skutecznie o tureckie inwestycje na podległym sobie terytorium oraz o wsparcie Moskwy dla idei federalizacji Mołdawii, w której Naddniestrze i Gagauzja uzyskałyby status federalnych podmiotów. Bez Naddniestrza cały pogrzeb na nic.

Naddniestrza nie może się też wyrzec żaden z mołdawskich polityków, mimo że ten dar Stalina dla sowieckiej Mołdawii nie był nigdy częścią mołdawskiego państwa sprzed wieków, do którego tradycji się odwołują. Taki polityk zostałby oskarżony o zdradę racji stanu. Prorosyjski prezydent Vladimir Voronin, przywódca komunistów rządzących w Mołdawii w latach 2001–2009, był przekonany, że rozwiąże z Moskwą ten problem, ale nawet on nie zdecydował się na federalizację kraju.

Jego polityczny przeciwnik premier Vlad Filat, następny mocny człowiek w Kiszyniowie po odejściu Voronina od władzy – zapalony kibic piłkarski – podjął się dyplomacji futbolowej, pielgrzymując kilkakrotnie na mecze w Tyraspolu (gdzie jest jedyny mołdawski stadion z prawdziwego zdarzenia), podczas których prowadził na VIP-owskich trybunach kuluarowe rozmowy z Igorem Smirnowem. Z tego też niewiele wynikło, prócz przywrócenia połączenia kolejowego z Odessą tranzytem przez Naddniestrze.

– Ja i mój ojciec nie akceptujemy tej granicy – mówi z nienaganną poprawnością polityczną każdemu gościowi z Warszawy mój siedmioletni syn, który przejął się widokiem niby-przejścia granicznego w położonym nad Dniestrem mołdawskim kurorcie Vadu lui Voda. Jednak siła sprawcza protestu w tej sprawie najważniejszych polityków mołdawskich, a nawet europejskich i światowych, nie jest chyba większa niż możliwości mojego juniora.

8 lutego 2012 roku składam jako ambasador RP wizytę w rejonie Dubasari, najmniejszym z 32 rejonów Mołdawii i jedynym, w którym nie ma ani jednego miasta. To resztówka rejonu z czasów Mołdawii sowieckiej – kilkanaście wsi liczących łącznie 35 tysięcy mieszkańców. Miasto Dubasari jest dziś w Naddniestrzu, odcięte niby-granicą. Grigore Policinschi (którego odlegli polscy przodkowie nosili najwyraźniej nazwisko Połczyński), przewodniczący rejonu (odpowiednik polskiego starosty powiatu), przyjmuje mnie we wsi Cosnita, tymczasowej stolicy swojej lokalnej ojczyzny. I opowiada o heroicznej walce jej obywateli o swą tożsamość i miejsce na ziemi.