Niszczenie urojonego wroga

W Polsce coraz dobitniej i w coraz bardziej skrajnej formie formułowany jest w kręgach polityków pogląd – i to mimo braku racjonalnych, merytorycznych argumentów – że w sędziowskiej społeczności standardem jest postępowanie niezgodne z etyką zawodową. Dodaje się też kolejne zarzuty: naruszania standardu niezawisłości w orzekaniu, braku bezstronności, braku profesjonalizmu, a także korupcji, uległości, serwilizmu politycznego, naruszania standardów moralnych. A takim sądom służy selekcjonowanie informacji i przekazywanie ich w sposób, który ma wywołać u odbiorców określone reakcje.

Ideologia zostaje zaprzęgnięta nie tylko w deprecjonowanie, ale i niszczenie urojonego wroga; ma sprawić, że ze świadomości społecznej zostanie wyparty rzeczywisty obraz sędziowskiej społeczności, a utrwali się wizja zdeformowana.

Takie postępowanie, nacechowane potrzebą realizacji doraźnych interesów politycznych, jest zachowaniem niegodnym i niegodziwym. Im więcej miejsca dla gier politycznych, tym łatwiej, obierając za cel sędziów jako urojonych wrogów, burzyć zaufanie do wymiaru sprawiedliwości i do jego siły moralnej.

Władza ma wziąć bat

W tym nurcie mieści się artykuł Czesława Bieleckiego „Sędziowie wszechrzeczy" opublikowany w weekendowym dodatku „Plus Minus" (30 kwietnia–1 maja 2016). Zarzuty sformułowane wobec sędziowskiej społeczności są bezpodstawne i nieuprawnione. Tekst zawiera też wyraziście sformułowane i uzasadnione przesłanie. Jest apelem wzywającym władzę publiczną, by wzięła do ręki bat i przy jego użyciu rozwiązała „sędziowski problem".

Działanie władzy – zgodnie z jednoznaczną sugestią Czesława Bieleckiego – powinno być wyraźnie i jasno określone („niech przysięgają na dziesięciopunktowy kodeks. A gdy złamią przysięgę – niech tracą stanowisko, nie czekając na zakończenie procesu sądowego we własnej sprawie"), a uzasadnieniem takiego działania jest umiejętnie sformułowana nieprawda („To nie jest jeden układ, mafia czy ośmiornica. Ten potwór nie jest choćby i wielogłowy. On – jak Potwór Pana Cogito – jest otchłanią, w którą wpadamy") oraz odrażający stereotyp sędziego („Bezkarność niezawisłych (...) sędziów (...) powoduje, że faktycznie są oni niezawiśli: od uczciwości, sprawiedliwości, bezstronności osądu"; „Nasi sędziowie postępują jak urzędnicy"; „Jedyne co łączy te dwie grupy – urzędników udających sędziów i sędziów udających urzędników – to gra na czas").

Czarnego obrazu sędziowskiej społeczności dopełnia zarzut siedmiu głównych grzechów funkcjonariuszy publicznych: „klientyzm, konformizm, korupcja, koniunkturalizm, kretynizm, kumoterstwo, klikowość".

Kłania się Bieleckiemu maksyma plus ratio quam vis („więcej znaczy rozum niż siła").

Praw tłumacze

Portret sędziowskiej społeczności sporządzony przez autora nijak się ma do rzeczywistości. Prawdziwy obraz jest zbieżny z cechami, które wskazał Sokrates – „rozumienie prawa, skrupulatne przemyśliwanie, uprzejme wysłuchanie, mądre odpowiadanie, bezstronne orzekanie". Zbieżny także z cechami wyróżnionymi przez Paula d'Holbacha: „niezawisłość, obiektywizm, bezinteresowność, godność, prawość, sprawiedliwość, słuszność".

Myli się Bielecki, pisząc o niezawisłych urzędnikach i niezawisłych prokuratorach. To błąd. Niezawiśli są tylko sędziowie. Pięknej formuły słownej używa Cyceron, który w mowie „Pro Cluentio" dowodzi, że „praw sługami są urzędnicy, praw tłumaczami sędziowie".

Jedną z przesłanek myślenia urzędnika, który reprezentuje władzę publiczną, jest celowość i skuteczność działania. Te cechy, a więc kryteria celowości, efektywności czy też sprawności, są obce myśleniu sędziowskiemu. Gdyby sędzia kierował się takimi kryteriami, prowadziłoby to do zacierania zasady konstytucyjnego podziału władzy i podważało konstytucyjny porządek w państwie.

Natomiast dzięki temu, że sędzia jest tłumaczem praw, prawo może uosabiać recta ratio, czyli być prawem rzetelnego rozumu, a to z uwagi na fakt, że obowiązek rozstrzygania przez sędziego spraw w sposób odpowiedzialny moralnie jest zawarty w samym pojęciu prawa. Taka jest istota prawa, jego natura i charakter, ale jednocześnie taki obowiązek rozstrzygania wynika z funkcji, którą spełnia sędzia. Świadoma odpowiedzialność i niezależność sędziego w ocenach jest warunkiem sędziowskiej niezawisłości, bez której demokracja przestaje funkcjonować.

O wartości prawa decyduje zarówno słuszność prawa stanowionego, jak i słuszność wydawanych wyroków. To dlatego w procesie orzeczniczym – dzięki sędziemu – obecne są wartości związane z ideą iustitia oraz ideą veritas, albowiem prawda i sprawiedliwość nadają i sens, i autorytet sędziowskiej funkcji. To sędzia sprawia, że te dwie uniwersalne wartości podają sobie dłoń.

Sędzia nie zapomina też o zasadzie słuszności. Jest ona stosowana zgodnie z maksymą hominum causa omne ius constitutum est (wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka). Chroni człowieka i jego godność.

Stosowanie prawa zgodnie z ideą aequitas, veritas i iustitia (równość, prawda i sprawiedliwość) jest kanonem kultury prawnej polskich sędziów. Sprawiedliwość pojmują nie tylko jako kategorię moralną, ale też jako kategorię prawną, a prowadząc dialog z prawem, nie redukują swojej pozycji do prostego wykonawstwa prawa. Sędzia ma bowiem umiejętność rozpoznania, a następnie zastosowania, zgodnie z maksymą ius est ars boni et aequi, tego, co dobre i słuszne.

Dzięki temu, że sędziowie tak pojmują swoją funkcję, „prawa mogą być zadatkiem godności, fundamentem wolności i źródłem sprawiedliwości" (Cyceron).

Sędzia, zgodnie z kanonem kultury prawnej, składając przysięgę, ślubuje: „służyć wiernie Rzeczypospolitej Polskiej, stać na straży prawa, obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa (...) bezstronnie, według swego sumienia, a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości".

Kompetencje sędziowskie mają bardziej złożony charakter, niż się wydaje. Dotyczą nie tylko znajomości prawa czy biegłości w sztuce jego interpretowania, ale również znajomości i zrozumienia dla racji etycznych i moralnych związanych z uniwersalnymi wartościami aksjologicznymi, na których zbudowana jest kultura prawna w Polsce.

Sędzia, wykonując swoje obowiązki, służy dobru, którym jest sprawiedliwość. Respektowanie tego dobra to nie tylko bezstronność sądzenia, ale także stała gotowość do namysłu nad treścią prawa i do udźwignięcia odpowiedzialności za własny osąd. Sędzia jest przecież depozytariuszem szczególnego rodzaju dobra, które ma charakter wartości uniwersalnej – ma władzę wymierzania prawa. Dlatego sędzia musi mieć charakter, by nie ulec pokusie łatwego, prostego, mechanicznego odkodowania norm zawartych w przepisach prawa. Dzięki temu, że jest wolny od jakiejkolwiek formy zawisłości, nie bierze pozoru prawa za prawo, a w takim działaniu wspomaga sędziego sumienie. Jest ono formą wewnętrznego dialogu z samym sobą; a zatem jest dla sędziego źródłem informacji moralnej i źródłem rozpoznania wartości aksjologicznych. Sumienie wyznacza sędziemu szczególne powinności, zarówno prawne, jak i etyczne, związane ze stosowaniem prawa. Przypomina, że sędzia jest tą osobą, na której zawsze – i to nieodwołalnie – spoczywa ostateczny ciężar odpowiedzialności za sposób, w jaki zastosowane zostanie prawo; wskazuje, że ostatnie słowo zawsze należy do sędziego, a nie do ustawy, bo to sędzia, a nie ustawa, składa swój podpis pod treścią wyroku; uzmysławia, że sumienie odnosi się do liczby pojedynczej, a to znaczy, że sędzia nie może z nikim podzielić się odpowiedzialnością za swoje decyzje.

Polscy sędziowie zasługują na to, by odnieść do nich słowa d'Holbacha: „godność sędziego tkwi w jego rozumności, cnotach charakteru i sprawiedliwości"; „sędzia czerpie sławę i tę sławę pomnaża, nie tylko z samej możności sądzenia, ale z sądzenia zgodnie ze sprawiedliwością".?Sędziowie kierują się w procesie orzeczniczym nie tylko suchą literą prawa, ale także intuicją moralną i głosem sumienia.

Sprawiedliwości nie ma w „domu niewoli"

Zgadzam się z Czesławem Bieleckim co do konieczności powołania Komitetu Obrony Praworządności. Skłaniają mnie do tego jednak inne argumenty aniżeli te, które wskazuje autor.

Po pierwsze, dostrzegam różnicę, z jaką władza publiczna odnosi się do konstytucji z 1791 roku oraz do konstytucji z 1997 roku. Uchwalenie konstytucji z 1791 roku władza publiczna obchodzi uroczyście raz w roku – 3 maja, a obecną „obchodzi" niemal codziennie zapominając, że ex iniuria non oritur ius („z bezprawia nie rodzi się prawo").

Po drugie, powtarzam za Monteskiuszem, że w każdym państwie istnieją „trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze, tj. władza prawodawcza, wykonawcza i sądowa. Jeżeli w państwie ma być zagwarantowana polityczna wolność, to władze te powinny być rozdzielone. Nie ma wolności, gdy dwie spośród nich skupione są w jednym ręku albo, co gorsza, gdy jedna osoba bądź jeden organ sprawuje wszystkie trzy władze".