Czas pomyśleć o euro

W „Strategii na rzecz odpowiedzialnego rozwoju" nie znajdziemy najmniejszej wzmianki o akcesji do strefy euro. Może to budzić zdziwienie, bo wiele jest tam o warunkach makroekonomicznych, które mają gwarantować szybki wzrost gospodarczy, a nie wspomina się o jednym z najważniejszych parametrów polityki makroekonomicznej, jakim jest zarządzanie kursem walutowym. Czytelnik może tylko domyślać się, że obecny rząd nie planuje wejścia do strefy euro i nie ma żadnych informacji o założeniach co do zmian polityki kursowej. Można więc sądzić, że będziemy utrzymywać obecny system kursu płynnego.

Gdzie te korzyści z posiadania złotego

Środowisko, które obecnie sprawuje władzę w Polsce, często ogólnikowo wspomina o konieczności posiadania pieniądza krajowego, co ma być ważnym atrybutem suwerenności. Nie bardzo jednak wiadomo, jakie według rządzących konkretne korzyści wynikają z posługiwania się złotym.

Narodowa waluta i własny bank centralny jest niezbędny w kilku przypadkach. Przede wszystkim posiadanie narodowego banku centralnego wynika z konieczności prowadzenia polityki pieniężnej uwzględniającej specyfikę danego kraju. Może to oznaczać np. wyjątkowo ekspansywną politykę monetarną, gdy gospodarka cierpi na strukturalny brak płynności, albo – przeciwnie – stosowanie wysokich stóp procentowych, aby ograniczać inflację.

Obecna sytuacja gospodarcza Polski i strefy euro jest bardzo zbliżona. Polityka NBP nie musi być zasadniczo inna od prowadzonej przez Europejski Bank Centralny (EBC). Nie ma w Polsce konieczności ani ekspansji monetarnej ani polityki dezinflacji.P

rzykład krajów bałtyckich pokazuje, że można łączyć zalety członkostwa w strefie euro i utrzymanie konkurencyjności

W tym samym czasie nie prowadzimy aktywnej polityki kursowej, więc trudno mówić o posługiwaniu się walutą krajową chociażby w celu zapewnienia opłacalności eksportu.

Nie ma też zagrożenia dla stabilności sektora finansowego, o czym świadczy bezpieczny poziom kapitałów własnych banków czy skala kredytów zagrożonych. Nie ma więc niebezpieczeństwa, że bank centralny będzie zmuszony wspierać płynnością zagrożone bankructwem banki.

Podsumowując: mamy narodowy pieniądz i własną politykę pieniężną, ale z tych instrumentów praktycznie nie korzystamy, a w tym samym czasie ponosimy koszty wynikające z pozostawania poza strefą euro.

Widać to chociażby po rentowności polskich obligacji – premia za ryzyko kursowe sprawia, że kraje o podobnym poziomie długu publicznego mają dużo niższy koszt obsługi długu. Litwa, Łotwa czy Słowacja notują rentowności 10-letnich obligacji poniżej 1 proc., podczas gdy Polska musi płacić inwestorom ponad 3 proc.

Kurs – narzędzie obosieczne

Innym oczywistym kosztem pozostawania poza strefą euro jest zmienność kursu walutowego. Jak można pisać w „Strategii" o wzmacnianiu eksportu i ekspansji polskich firm za granicą, skoro kurs walutowy, który w dużej mierze przesądza o wyniku finansowym eksporterów, waha się o ponad 10 proc. w ciągu kilku miesięcy? A tak było całkiem niedawno: złoty się wzmocnił do 3,99 zł za euro w kwietniu 2015 r., a potem osłabł i euro skoczyło w styczniu 2016 do 4,45 zł.

Warto przy tym zwrócić uwagę, że zmiany poziomu kursu złotego nie wynikają ze strukturalnych zmian w gospodarce polskiej czy naszych partnerów handlowych. Wahania te nie amortyzują więc tzw. szoków asymetrycznych występujących w gospodarce realnej, ale są skutkiem ruchów kapitału spekulacyjnego.

Czy można wskazać realny mechanizm gospodarczy, który uzasadniałby osłabienie się złotego po referendalnej decyzji Brytyjczyków o wyjściu z UE? Deprecjacja była wyłącznie skutkiem spekulacji na rynku walutowym, bo przecież nic nie działo się z zagranicznym popytem na polski eksport, ani z polskim popytem na import, co tłumaczyłoby zmiany kursu.

Wniosek jest więc podobny jak w przypadku polityki pieniężnej: po co mieć instrument (kurs walutowy), którym się nie posługujemy, a który jest raczej źródłem ryzyka makroekonomicznego, niż stabilizatorem równowagi zewnętrznej.

Kto ma euro, może więcej

Wielka Brytania nigdy nawet nie aspirowała do przyjęcia euro, więc na pierwszy rzut oka wyjście z UE nie powinno mieć znaczenia dla funkcjonowania strefy wspólnej. Zwróćmy jednak uwagę, że już pierwsze reakcje po decyzji o Brexicie wskazywały, że odpowiedzią UE powinna być głębsza integracja pozostałych członków. Oczywistym mechanizmem integracji gospodarczej jest strefa euro, więc to w gronie krajów posługujących się europejską walutą podejmowane będą strategiczne decyzje dotyczące przyszłości.

Formalnie nie ma różnic między członkami UE – pozycja danego kraju w Komisji, Radzie czy Parlamencie Europejskim nie zależy od członkostwa w strefie euro. Jednak pamiętajmy, że podstawową instytucją prowadzącą politykę gospodarczą w UE jest EBC.

Komisja Europejska czy Parlament Europejski mają do dyspozycji budżet Wspólnoty, który jest relatywnie mały (ledwo 1 proc. produktu brutto UE), podczas gdy EBC ma narzędzie bez porównania potężniejsze – prowadzi politykę pieniężną dla całej strefy euro.

Porównajmy kwoty: wydatki budżetu Wspólnoty w 2016 roku to ok. 150 mld euro, podczas gdy EBC tylko jednego dnia (29 czerwca 2016 r.) przeprowadził tzw. operację LTRO (Long Term Refinancing Operations – długoterminowe pożyczki dla banków) na kwotę 399 mld euro.

Nie ma wątpliwości, że to w Europejskim Banku Centralnym zapadają strategiczne decyzje mające wpływ na gospodarkę Unii Europejskiej, takie jak globalna koordynacja polityki makroekonomicznej (ustalenia z amerykańską Rezerwą Federalną, bankiem centralnym Chin czy Japonii), regulacje sektora finansowego, kontrola podaży pieniądza w strefie wspólnej waluty czy chociażby wsparcie finansowe dla krajów będących w kłopotach jak Grecja.

Polityczne koszty trwania poza strefą

Będąc poza strefą euro, nie mamy swojego przedstawiciela w Europejskim Banku Centralnym (prezesi narodowych banków centralnych państw członkowskich tworzą Radę Prezesów EBC, podstawowe ciało decyzyjne), więc pozbawiamy się wpływu na kluczowy obszar polityki gospodarczej UE.

Warto też wspomnieć o tzw. Eurogrupie, czyli gronie, które skupia ministrów finansów lub gospodarki z krajów będących członkami strefy euro. Eurogrupa spotyka się zawsze dzień przed posiedzeniem Rady ds. Gospodarczych i Finansowych (tzw. ECOFIN tworzą ministrowie finansów lub gospodarki wszystkich członków Unii Europejskiej), gdzie dyskutuje się nad zasadniczymi sprawami dla gospodarki UE. Podstawowym zadaniem Eurogrupy jest przygotowanie się do obrad ECOFIN-u, więc nie będąc członkiem strefy euro, nie uczestniczymy w ważnej części obrad. Dlatego polski minister na posiedzeniach ECOFIN-u w dużej mierze jest stawiany w obliczu decyzji, które zostały podjęte dzień wcześniej w gronie członków Eurogrupy.

Pozostawianie poza strefą euro ma więc swój wymiar nie tylko gospodarczy, ale również polityczny. Jest to szczególnie ważne w obliczu Brexitu – duża część decyzji o funkcjonowaniu Unii, chociażby w zakresie przeprowadzenia procesu wyjścia Wielkiej Brytanii z UE, będzie podejmowana w gremiach, w których Polska nie ma swoich przedstawicieli.

Dobre doświadczenia krajów bałtyckich

Warto również spojrzeć na doświadczenia nowych członków strefy euro – krajów, które przyjęły europejską walutę już w czasie kryzysu finansowego. Estonia, Łotwa i Litwa weszły do strefy euro odpowiednio w latach 2011, 2014 i 2015, a Słowacja zastąpiła koronę euro od stycznia 2009 r. Dziś wyraźnie widać, że te kraje wyciągnęły wnioski z doświadczeń południa Europy, gdzie przyjęcie euro pogorszyło konkurencyjność gospodarek.

Przykład krajów bałtyckich pokazuje, że można łączyć zalety członkostwa w strefie euro (brak ryzyka kursowego, spadek kosztów transakcyjnych) i utrzymanie konkurencyjności. Inflacja po przyjęciu wspólnej waluty pozostaje na umiarkowanym poziomie, a bilans płatniczy jest we względnej równowadze.

Świadczy to także o tym, że rynki finansowe zachowują się bardziej racjonalnie niż przed kryzysem, kiedy kapitał płynął do Hiszpanii czy Portugalii, tworząc tam bańki spekulacyjne, głównie na rynku nieruchomości.

Ciekawą lekcję daje Słowacja. W pierwszych latach po wejściu do strefy euro nasi sąsiedzi notowali głęboką nierównowagę zewnętrzną. Deficyt na rachunku obrotów bieżących sięgał 5 proc. PKB w roku 2011, za co, nawiasem mówiąc, pewną winę ponosi Polska. Deprecjacja złotego w 2009 r. zbiegła się w czasie z wejściem Słowacji do strefy euro, więc Słowacy masowo robili zakupy w Polsce.

W kolejnych jednak latach gospodarka Słowacji dostosowała się do nowych warunków i od 2012 r. ma nadwyżki na rachunku obrotów bieżących. A więc da się poprawić konkurencyjność bez konieczności deprecjacji kursu walutowego. Można tak poprowadzić politykę makroekonomiczną, aby uniknąć problemów Hiszpanii czy Portugalii i korzystać z zalet z obecności w unii walutowej.

O krok od spełnienia kryteriów z Maastricht

Na koniec warto spojrzeć na tzw. kryteria z Maastricht, które wskazują, czy w ogóle możemy poważnie myśleć o ubieganiu się o członkostwo w strefie euro. Bez problemu spełniamy kryterium inflacyjne i jesteśmy bardzo blisko spełnienia kryterium stóp procentowych. Obecny stan finansów publicznych także nie stanowi problemu – dług publiczny jest poniżej 60 proc. PKB, a deficyt sektora finansów publicznych udało się zbić poniżej 3 proc. PKB.