Obowiązek wyrównania spadku wartości normują art. 36 i 37 ustawy z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80, poz. 717 ze zm).
Gmina musi liczyć się z roszczeniami właścicieli, jeśli uchwalenie planu miejscowego lub jego zmiana uniemożliwiły korzystanie z całej nieruchomości albo tylko jej części w dotychczasowy sposób lub w istotnym stopniu ograniczyły. Właściciel (użytkownik wieczysty) może żądać odszkodowania albo wykupienia nieruchomości – w całości lub w części. Gmina może zaoferować nieruchomość zamienną. Właściciel może na to przystać, ale nie musi.
Odszkodowanie należy się tylko za poniesioną rzeczywistą szkodę.
Właściciel, dla którego ustalenia planu albo jego zmiana okazały się niekorzystne, zwłaszcza jeśli nieruchomość czy jej część stała się dla niego praktycznie bezużyteczna, może też żądać od gminy wykupienia nieruchomości w całości lub w części.
Często jednak skutkiem zmian w planie zagospodarowania przestrzennego, takich jak np. przeznaczenie pobliskich terenów na drogę szybkiego ruchu, nie są bezpośrednie ograniczenia w korzystaniu z nieruchomości czy bezpośrednie szkody, ale po prostu spadek jej rynkowej wartości. Właściciel może to odczuć dopiero w momencie sprzedaży. W takim wypadku może żądać od gminy odszkodowania równego obniżce wartości. O odszkodowanie może również wystąpić w razie zbycia nieruchomości w innej formie (zamiany, darowizny), jeśli nie skorzystał z prawa do odszkodowania, wykupienia nieruchomości, nie otrzymał nieruchomości zamiennej. Jego wysokość ustala się na dzień zbycia (sprzedaży) nieruchomości. Obniżenie wartości to różnica między wartością nieruchomości, obliczoną po uchwaleniu lub zmianie planu a jej wartością określoną przed zmianą tego planu lub faktycznego sposobu wykorzystania nieruchomości przed uchwaleniem tego planu.
