Reprywatyzacja: zwrot znanych nieruchomości

– W Polsce nie ma i nie było reprywatyzacji – twierdzi Stanisław Ziemecki, członek zarządu Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego. – Są ogromne ilości mienia zabranego bezprawnie, do którego spadkobiercy byłych właścicieli zgłaszają roszczenia i prowadzą postępowania rewindykacyjne.

W Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim toczy się obecnie 350, a w całej Polsce kilka tysięcy spraw o stwierdzenie nieważności przejęcia prywatnych nieruchomości przez państwo. Zwrócono m.in. przedsiębiorstwa uzdrowiskowe w Solcu-

-Zdroju i Szczawnicy, Hotel Europejski oraz pałace Błękitny i Branickich w Warszawie, hotele i kamienice w Krakowie i Łodzi, zespół pałacowo-parkowy w Końskich. Trwają postępowania o restytucję zespołu pałacowo-parkowego w Radziejowicach i o zamek w Suchej Beskidzkiej. Własność tracono bowiem na podstawie wielu aktów prawnych: dekretu o reformie rolnej, ustaw o nacjonalizacji i o lasach, dekretów o gruntach warszawskich, o majątkach opuszczonych i poniemieckich, o przejęciu aptek na własność państwa oraz innych.

Ogromne kwoty

Z informacji Ministerstwa Skarbu Państwa wynika, że gdy w 2008 r. rozpoczynano prace nad kolejną wersją ustawy reprywatyzacyjnej, wartość majątku przejętego przez państwo szacowano na 100 mld zł. Składały się na to roszczenia dotyczące nieruchomości ziemskich, lasów, nieruchomości miejskich i przemysłowych (bez gruntów warszawskich).

Odszkodowania miały wynieść tylko 20 proc. ich wartości. Projekt spotkał się z totalną krytyką, a że groził kryzys finansowy, w marcu 2011 r. postanowiono nie kierować go do dalszych prac parlamentarnych.

W rezultacie pozostała jedynie, wymuszona orzeczeniami Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, ustawa z 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami RP, czyli tzw. ustawa o mieniu zabużańskim. Zgodnie z nią

20 proc. rekompensaty wypłaca Bank Gospodarstwa Krajowego na zlecenie Ministerstwa Skarbu Państwa z Funduszu Rekompensacyjnego. Do końca lutego 2012 r. BGK wypłacił 43,5 tys. rekompensat na przeszło 2 mld zł.

Od 2001 do końca 2011 r. wypłacono także z tego funduszu 785 mln zł tytułem odszkodowań przyznanych w postępowaniach sądowych i administracyjnych za bezprawną nacjonalizację. Z braku regulacji ustawowych ciężar rozstrzygania spraw o pozbawienie własności przesunął się bowiem do organów administracji rządowej i samorządowej oraz do sądów cywilnych i administracyjnych.

Stosunkowo najwięcej odzyskał Kościół katolicki. Komisja Majątkowa, działająca na podstawie ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, przyznała instytucjom kościelnym 66,5 tys. ha ziemi i 143,5 mln zł rekompensat. Po jej likwidacji niezałatwione dotychczas wnioski rewindykacyjne rozpatrują sądy cywilne. W lutym tego roku Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, że Kościół może się domagać zwrotu wywłaszczonych nieruchomości również na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami.

Na podstawie dekretu Bieruta

Najgłośniejsze stały się zwroty tzw. gruntów warszawskich, przejętych na podstawie dekretu Bieruta z 1945 r. Zapoczątkowane w latach 90. oddaniem spółce Hesa warszawskiego Hotelu Europejskiego były kontynuowane tylko w niewielkiej skali. Zostały odblokowane, kiedy w listopadzie 2008 r. NSA podjął uchwałę, że przeznaczenie nieruchomości na cele użyteczności publicznej nie wykluczało możliwości przyznania byłemu właścicielowi prawa własności czasowej. Powoływanie się na użyteczność publiczną było jednym z najczęstszych powodów odmowy przyznania prawa do gruntów warszawskich.

W ślad za uchwałą NSA poszła zmiana orzecznictwa sądów administracyjnych oraz nastawienia władz.

– Wykładnia dekretu o gruntach warszawskich rzeczywiście staje się coraz korzystniejsza dla byłych właścicieli i ich spadkobierców – przyznaje Mirosław Szypowski, przewodniczący Ogólnopolskiego Porozumienia Organizacji Rewindykacyjnych, zrzeszającego 64 organizacje. – Ale np. starania pani Joanny Beller o zwrot Pałacu Biskupiego w Warszawie trwają już 15 lat, w ciągu których zapadło kilkanaście wyroków sądowych.

Zwraca uwagę, że dotychczas w stolicy załatwiono pozytywnie, nieraz po wielu latach, ponad 2,3 tys. wniosków, podczas gdy zabrano 18 tys. budynków, a razem z placami – 36 tys. nieruchomości. Zwrócono więc albo wypłacono odszkodowania za zaledwie 10 proc. z nich.

– Może dojść do tego, że spadkobiercy byłych właścicieli wytoczą przed trybunałem międzynarodowym proces za bezprawne czerpanie korzyści z ich własności – ostrzega Mirosław Szypowski.

Wykładnia dekretu o gruntach warszawskich staje się coraz korzystniejsza dla byłych właścicieli

Dobra ziemskie bez decyzji

Skutki przepisów nacjonalizacyjnych najboleśniej odczuwają byli właściciele ziemscy i ich potomkowie. Wpłynęło ponad 3 tys. wniosków rewindykacyjnych do 500 tys. ha, ale w lutym 2011 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że państwo przejmowało majątki ziemskie na podstawie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, z mocy samego prawa. Nie wymagało to decyzji administracyjnych ani protokołów przejęcia.

– Uchwała SN zablokowała możliwość rewindykacji zabranych dóbr ziemskich, chyba że je przejęto z rażącym naruszeniem art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie rolnej, czyli nie spełniały norm obszarowych, znajdowały się w granicach miast, nie miały charakteru rolniczego – wyjaśnia Stanisław Ziemecki. – Skala naruszeń była tak ogromna, iż sądy obawiają się przyznać, że dekret o reformie rolnej wymagał decyzji administracyjnych i 80 proc. gruntów Skarb Państwa zabrał bezprawnie.

Realnie zatem, po przejściowych zawirowaniach spowodowanych orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z 2010 r. w sprawie trybu odzyskiwania nieruchomości zabranych na cele reformy rolnej i podjętymi w konsekwencji uchwałami NSA i SN, ziemianom udaje się odzyskiwać, po kilkunastoletnich niejednokrotnie staraniach, jedynie niektóre, często zdewastowane, dworki i pałace. Mają oni ponadto pierwszeństwo w odkupieniu po cenach rynkowych swoich dawnych majątków, należących obecnie do Skarbu Państwa i wystawianych na sprzedaż przez Agencję Nieruchomości Rolnych.

Mimo tych – w gruncie rzeczy niewielkich – ułatwień, wnioski o zwrot bezprawnie przejętych nieruchomości spotykają się niejednokrotnie ze społeczną niechęcią.

Dotyczy to zwłaszcza rezydencji wykorzystywanych na cele kulturalne czy inne miejscowe cele, takie jak np. Kordegarda i pałac Czapskich w Warszawie (obecnie siedziba Akademii Sztuk Pięknych), pałace w Wilanowie, Radziejowicach, Koniecpolu czy zamek w Wiśniczu.

Nie ma jednak również pieniędzy na ewentualne odszkodowania, nie mówiąc o tym, że byłyby to niejednokrotnie zawrotne sumy. Taka transakcja udała się w zasadzie tylko raz – 17 mln zł odszkodowania przyznano czterem spadkobiercom Aleksandra Zamoyskiego za zrzeczenie się wszelkich praw do zespołu pałacowo-parkowego w Kozłówce w woj. lubelskim.

Brak rozporządzenia

Byłym właścicielom upaństwowionych przedsiębiorstw, lasów czy aptek nie stworzono nawet takiej szansy. Mimo że na podstawie ustawy z 1946 r. o nacjonalizacji podstawowych gałęzi przemysłu upaństwowiono 20 tys. przedsiębiorstw, obiecując odszkodowania, nigdy nie ukazało się rozporządzenie wykonawcze. Byłym właścicielom zwraca się więc (bądź wypłaca odszkodowania) jedynie przedsiębiorstwa przejęte z rażącym naruszeniem prawa, przeważnie niewielkie, np. tartaki, młyny czy cegielnie.