Dziesięć książek, które miały zmienić Polskę

Pozostawili jednak po sobie trwałe ślady, odmieniając życie jednostek i wpływając — niekiedy trwale – na myślenie społeczne. Zdecydowana większość czytelników „Rz” widziałaby pewnie w podobnym zestawieniu książek, które miały zmienić Polskę (cezurę czasową postawiliśmy na początku XX stulecia, szeregując utwory według dat ich wydania) zupełnie inne tytuły. Wdzięczni będziemy za alternatywne rankingi, bo przy okazji uda się może wydobyć z zapomnienia pozycje, które choćby ze względu na ich niespotykaną temperaturę emocjonalną – a ta jest wspólna dla wszystkich przywoływanych tutaj dzieł – nie powinny przynależeć wyłącznie do literackiej, historycznej i kulturowej archiwistyki. Poza tym myślenie o Polsce poprzez książki, dostarcza wiedzy – także o nas samych.

– uznane za katechizm ruchu narodowego. Apel do uczuć patriotycznych narodu, który z wolna zapominał już o polskości, roztapiając się w zaborczym żywiole. Zatem przede wszystkim przypominał narodowi, kim jest; że to narodowym interesom winny być podporządkowane wszystkie interesy partykularne. Główną podstawą patriotyzmu – pisał – „jest niezależny od woli jednostek związek moralny z narodem, związek sprawiający, że jednostka zrośnięta przez pokolenia ze swym narodem w pewnej szerokiej sferze czynów nie ma wolnej woli, ale musi być posłuszna woli zbiorowej narodu, wszystkich jego pokoleń wyrażających się w oddzielnych instynktach”.

W tytule swej pracy kładł Dmowski nacisk na przymiotnik „nowoczesny”. Dlatego uświadamiał, że celem walki narodowej jest nie wyłącznie niepodległość, lecz także rozwój gospodarczy i kulturalny. Naród miał się wzbogacać poprzez organizację kooperatyw przesyconych duchem – jak je nazywał – „związków przyjaźni”. To one tworzyć miały nowe formy gospodarowania, nową etykę pracy, wreszcie nowe wartości moralne. W sferze życia publicznego obowiązywać miały jego zdaniem normy „egoizmu narodowego”, w życiu prywatnym Polaków – dziesięć przykazań.

Prowadzona przez wiele lat na zimno, z premedytacją oszczercza kampania sprowadzająca całą myśl Dmowskiego do antysemityzmu przyniosła, niestety, rezultaty. Dosłownie za kilka dni ukaże się po polsku nowa książka Jana Tomasza Grossa, autora sławnych „Sąsiadów”. W „Strachu”, bo tak brzmi jej tytuł, największą obelgą jest jakże finezyjne określenie „katoendek”. „Strach” też ma ambicję zmienić Polskę, czyniąc z nas naród kolaborantów i wspólników hitlerowców. Autor stwierdza bowiem, że „Polska była po wojnie jedynym krajem, w którym Żydzi byli zagrożeni fizycznie jako Żydzi”, w czasie okupacji „udział Polaków-katolików w prześladowaniu i mordowaniu Żydów był zjawiskiem rozpowszechnionym na terenie całego kraju”, a księża, „którzy nie głosili wówczas w Polsce – kiedy za oknami plebanii odbywała się krwawa rzeź – że do każdego Żyda stosują się słowa ecce homo, stawiali Kościół katolicki w roli kolaboranta przez zaniechanie”. To ostatnie zdanie jest kulawe stylistycznie, nie o styl Grossa, czy jego brak, tu chodzi. Rzecz w tym, byśmy jako naród będący spadkobiercą myśli Romana Dmowskiego w podobnym stopniu co myśli jego wiecznego antagonisty Józefa Piłsudskiego nie czuli strachu przed „Strachem”.

– bestseller tej Polski, która dopiero co „wybuchła”. Górski prezentował mesjanistyczny sposób myślenia o narodzie. Ale nie przeciwstawiał zacnych Polaków innym podłym nacjom, lecz kładł nacisk na specyfikę naszych dziejów, a z nich wyciągał taki wniosek, jakoby misją Polski było szerzenie ideałów republikańsko-szlacheckich.

Polska, powiadał autor, szła ku szlacheckości. „Jest w tym – wypunktowywał – całe bogactwo myśli, dążeń, działań. Jest to tworzenie rasy wolnej na wolnej ziemi, w życiu rodzinnym, bezkastowym, w religijnym stosunku do życia, pod prawem czci i osłony. Bez panoszenia się, bez chamstwa, bez imperializmu, bez zaboru, bez egoizmu narodowego, bo egoista narodowy jest i życiowym egoistą, choćby za ojczyznę umierał”.

Szkicując wizję przyszłego państwa polskiego, deklarował, że „chcemy budować w sobie, w narodzie – nowe świata sumienie. A wówczas zbudujemy państwo. Państwo, które będzie rosło wtedy, gdy stare będą się łamać! Zwycięża zawsze najgłębsza idea moralna. Całe nagromadzone zasoby siły i mądrości walą się w proch od jej cichego wybuchu”.

W tej przypomnianej niedawno po wielu, wielu latach książce silnie bije tętno narodowej tradycji, której jeśli się nie czuje, o Polsce mówić niepodobna. I dopiero lektura takich prac jak ta uzmysławia nam różnicę między tamtą generacją, która w 1918 roku odzyskała ojczyznę po ponad 120 latach niewoli, i nami. Co mieliśmy do powiedzenia w roku 1989? Że wasz prezydent, a nasz premier?

– wielka powieść, którą należy czytać równolegle z napisanym przez autora rok wcześniej „Snobizmem i postępem”, w latach PRL niewznawianym i skazanym na niebyt. A to w nim artykułował wyraźnie Żeromski: „Dom polski musi się osiedzieć, wesprzeć na wieki na swych starych podmurowaniach i przyczesiach! Któż jest tak okrutny i szalony, ażeby chciał do tych świętych ścian zbliżać się z drągiem i zamiarem ich zdruzgotania! Nie posądzam nikogo o wysługiwanie się wrogom. Są dusze gorące, którym obmierzł widok biedy, deptanej przez polskie burżujstwo, tak samo dziś jak za czasów panowania wroga. Ale istnieje również snobizm rewolucyjny. Są dusze, którym pachną piwnice moskiewskie, nalane krwią, dusze tęskniące za możnością pastwienia się, katowania, władania. Iluż to Dzierżyńskich wzdycha wokół nas za możnością posiadania nieopisanej władzy!”.

Ileż trzeba było złej woli, by z autora tych słów uczynić bez mała piewcę czynu rewolucyjnego, co wbijali uczniom do głów przez 40 lat poloniści.

– Ależ Baryka rzucał przecież w twarz Gajowcowi ostre słowa, przywołując samego Lenina, a i poszedł w końcu na Belweder wraz z robotnikami – zaoponuje stary belfer przywiązany do PRL-owskich podręczników, które pisał Ryszard Matuszewski.

Otóż jedyną rewolucją, jakiej domagał się Żeromski, było poruszenie zastygłymi fundamentami konserwatywnego społeczeństwa. Tak wiele i tylko tyle. Gajowcowi młody Baryka słusznie zarzuca brak odwagi, bo też tego pierwszego cechuje kunktatorstwo.

Dwa lata po wydaniu „Przedwiośnia” Józef Piłsudski dokonał zamachu i przewrotu politycznego. Miał i odwagę Lenina, i męstwo bolszewików, o którym mówił Czaruś Baryka. Żeromski nie doczekał majowych dni, a szkoda, tym bardziej że – jak zapowiadał – w projektowanej powieści „Wiosna” miał wyjaśnić, jakie skutki przyniósł udział Cezarego Baryki w manifestacji. Może wtedy Filip Bajon w filmowej wersji „Przedwiośnia” nie dopisałby swoją ręką epilogu, co uczynił z wdziękiem rzeźnika. W tym wypadku: rzeźnika literatury polskiej.

– książka, która miała wyrwać Polskę z katolickiego „ciągu harmonicznego” i skierować ją na nowe tory. Dzieło nawiedzonego twórcy neopogańskiej „Zadrugi”, jeśli jest dziś w Polsce komukolwiek znane, to jedynie bardziej wyedukowanym skinheadom. Wkuwającym na pamięć dekalog stworzony przez Stachniuka i jego wyznawców, z którego zacytuję trzy przykazania: Masława godnym dziedzicem być masz!; Będziesz miłował naród twój nade wszystko!; Niech cię mierzi bałwochwalstwo krzyża.

„Dzieje bez dziejów”, które nigdy nie zaistniały w dyskursie polskim, także i dlatego, że ukazały się w sierpniu 1939 roku, miały podtytuł: „Teoria rozwoju wewnętrznego Polski”. Rozwój ten przedstawił jako nieustanne zderzanie się dwóch postaw: heroicznej i wegetacyjnej. Niestety, zwycięstwo w Polsce kontrreformacji spowodowało – jego zdaniem – ugrząźnięcie kraju w marazmie i wegetacji właśnie.

Kogóż on nie krytykował! Żydów, socjalistów i bolszewików, zanik w Polsce życia państwowego, naszą małość, pokorę i „pobożne mazgajstwo”. „Polacy nie są indywidualistami” – narzekał – to znaczy nie chcą się wybijać ani panować, nie mają w sobie woli zmiany i podboju świata.

W 1949 roku został oskarżony m.in. o to, że przed wojną domagał się od Polski marszu do Morza Czarnego. Wyciągnięto mu jakiś nieprawomyślny memoriał i skazano na 15 lat więzienia. Na wolność wyszedł w 1955 r.

W „Dziejach bez dziejów” doszukiwano się na wyrost analogii z „Mitem XX wieku” Rosenberga, ewidentny był natomiast antysemityzm autora, a także – co dziś wydaje się najważniejsze – nieprawdopodobna nienawiść do Kościoła katolickiego winnego – zdaniem Stachniuka – wszystkich nieszczęść, jakie kiedykolwiek spadły na Rzeczpospolitą.

Jednostkę uważał za nieistotną, liczyły się dla niego zbiorowość, naród, państwo, imperium. Czy w sprzyjających okolicznościach ze Stachniukowych teorii i spekulacji narodzić się mogła polska odmiana faszyzmu? To, niezależnie od zawsze marginesowej jego pozycji, raczej wątpliwe, choć zaciekawienie skinów tatuujących sobie na jednym ramieniu świaszczycę, czyli swastykę łamaną na ogół w lewo, a na drugim krzyż celtycki – daje do myślenia.

– ostatnia część trylogii zatytułowanej „Między wojnami”, zdaniem Jana Lechonia książka łajdacka. Paszkwil na Armię Krajową ze sławnym początkiem: „W pierwszych dniach października hrabia Bór-Komorowski wystraszony skutkami swojej zbrodni, spłoszony jak szczur dymem płonącego miasta i widokiem podstępnie przelanej krwi, której był hojnym szafarzem, rozwścieczony wreszcie niemiłą sytuacją, obnażającą jaskrawo zdradę „londyńskiego” dowództwa, które pod hasłem powstania przeciw hitlerowskim okupantom usiłowało pchnąć młodzież warszawską przeciw wyzwoleńczym armiom ludowym radzieckiej i polskiej – wystraszony, spłoszony i rozwścieczony tym wszystkim pojechał hrabia Bór do Ożarowa. Tam w kwaterze dowódcy SS von dem Bacha po przyjacielskiej gawędzie, w której obydwaj generałowie odnaleźli wspólnych przodków po kądzieli, podpisano akt kapitulacji”.

Bohater powieści działa w akowskiej konspiracji, gdy jednak się okazuje, że zamiast zastrzelić kolaboranta, wykonać ma wyrok na ideowym działaczu komunistycznym, oburzony, zmienia „barwy klubowe” na jedynie słuszne i w powstaniu warszawskim jest już w Armii Ludowej. Po wojnie walczy słowem z kułakami, a czynem – ze zbrojnymi grupami politycznego podziemia.

Powieść Kazimierza Brandysa na tamtym marnym, socrealistycznym tle wyróżnia się swym dalekosiężnym zamiarem. Autorowi nie chodziło wyłącznie o zdyskredytowanie wrogiej formacji, która przecież już wcześniej nazwana została „zaplutym karłem reakcji”. Ambicje prozaika sięgały dalej. „Człowiek nie umiera” miał unicestwić etos patriotyczny, potępiając zarazem jako zbrodniczą postawę niepodległościową. Wbrew tytułowi bliźniaczo podobnemu do innego, obrazoburczego tytułu tamtej epoki – „Śmierci nie ma” Wiktora Woroszylskiego, powieść Kazimierza Brandysa nie zaprzeczyła prawom natury. Sama też, niewznawiana, umarła, a szkoda, bo powinna być znana powszechnie jako świadectwo jeśli nie narodowego, to intelektualnego zaprzaństwa.

w wydawanym w Wilnie przez Niemców po polsku „Głosie Codziennym”) – najbardziej znacząca dla czytelnika polskiego powieść pisarza, który jasno potrafił odpowiedzieć na pytanie: czym jest system komunistyczny? „Droga donikąd” (wraz z kontynuacją – „Nie trzeba głośno mówić”) Polakom z „Polski centralnej” uzmysłowiła, czym była okupacja sowiecka wschodnich terenów Rzeczypospolitej i kim byli ci, którzy w 1944 r. wkroczyli na tereny zajmowane przez Niemców jako wyzwoliciele.

Powieść prezentuje wachlarz postaw mieszkańców Wilna i okolic wobec Sowietów. Postaw zmieniających się wraz z nasilającą się propagandą, coraz trudniejszymi warunkami życia, rozpoczynającymi się deportacjami ludności. Ci sami, którzy we wrześniu 1939 roku w komunizmie widzieli jedynie wcielone zło, już wkrótce zaczęli przebąkiwać o konieczności przystosowania się do nowej sytuacji, a niebawem na wiecach oddawali wiernopoddańcze hołdy „naszemu wybawicielowi, stwórcy naszego szczęścia” Józefowi Stalinowi. Tak postępowała sowietyzacja – i w Wilnie, i we Lwowie, i w Białymstoku. „Droga donikąd” pokazuje, jak do tego, by stać się szpiclami, prowokatorami i donosicielami, aspirowali Polacy, bynajmniej nieprzymuszani do tego przyłożonym do głowy pistoletem. Oczywiście i na szczęście nie wszyscy.

Czesław Miłosz, gorący zwolennik prozy Józefa Mackiewicza, w „Drodze donikąd” ujrzał zderzenie człowieka z Bestią Społeczną, a cała powieść – jego zdaniem – dotyczyła problemu nihilizmu. To zupełnie niepotrzebne komplikowanie tego, co oczywiste, a w oczywistości swojej genialne. „W „Drodze donikąd” – pisze znawca tej twórczości Włodzimierz Bolecki – granica między dobrem a złem nigdy nie zostaje zatarta. Nie zostaje też zatarta granica między prawdą a kłamstwem, odwagą a tchórzostwem, uczciwością a cynizmem, obłudą. Bohater powieści Paweł do ostatniego zdania utworu „ma się na czym oprzeć” – opiera się po prostu na swoim przedwojennym przekonaniu, że prawda o faktach jest jedna i nierelatywna.

– hymn o wolności człowieka, którą krępują m.in. wszelkie nacjonalizmy, ale nie one tylko, bo w istocie każda ideologia. Obrzydliwe były młodemu Bobkowskiemu (zaczynając „Szkice piórkiem”, miał 27 lat) megalomania narodowa, polski sentymentalizm, że o mesjanizmie nie wspomnę. A przecież, skoro w 1944 r. we Francji, przygnębiony postępami czynionymi przez Armię Czerwoną, prorokował: „I jeżeli ustrój będzie komunistyczny, to cześć i po herbacie – ta utopia wyniszczy nas bardziej niż całe sto lat zaborów i obydwie wojny”, to myślał nie o Paryżu, lecz o Warszawie. Uważał się za następcę Josepha Conrada i mając przed oczyma życie i dzieło autora „Lorda Jima”, sformułował koncepcję kosmopolaka. Postulował odrzucenie tradycyjnej polskości, zwrócenie się jakby przeciw sobie samemu, by odkryć w sobie „tego drugiego Polaka” – lepszego, nowoczesnego, pasującego do współczesnego świata.

Na pierwszy rzut oka mogłaby koncepcję tę wywiesić na sztandarach Platforma Obywatelska, a Donald Tusk inkrustowałby swoje przemówienia cytatami ze „Szkiców piórkiem”. Na przykład takim: „Dzieci – nie wierzcie w NIC, absolutnie w NIC. To bardzo trudne, ale to zdrowe”. Tyle że z równą furią Bobkowskiego spotykały się martyrologiczne jęki naszych zawodowych patriotów, co wylewane przez Zachód krokodyle łzy nad „nieszczęśliwą Polską”, którą zawsze można wspomóc modlitwą, a w godzinie próby – paczką żywnościową.

Andrzej Bobkowski marzył o Polsce normalnej, paradoksalnie nie tak odległej od tej, jaką wyśnił sobie przed laty Juliusz Słowacki, pisząc o „czerepie rubasznym” i „duszy anielskiej”. To, co stało się w 1944 roku, a co Bobkowski przewidział, że Polska została „służebnicą cudzą”, napawało go wstrętem. I nieprzypadkowo Tymon Terlecki, zresztą entuzjasta pisarstwa Bobkowskiego, zauważa, że jego „fanatyzm wolności wydaje się (...) organicznie, atawistycznie polski”.

Kto wie, może fala polskiej zarobkowej emigracji, która coraz lepiej daje sobie radę na Wyspach Brytyjskich, za swoją przyjmie koncepcję kosmopolaka? Nie byłoby najgorzej, zwłaszcza gdy przypomnimy sobie fragment „Szkiców piórkiem” poświęcony emigracji: „Gdy tylko Polska i ojczyzna nasza święta przestaje nam trochę ujeżdżać mózg, stajemy się jednym z najwspanialszych materiałów ludzkich, ruszamy się, kwitniemy, dorabiamy. Nawet myślimy, co jest raczej rzadką cechą naszego charakteru”.

– nie zdziwiłbym się, gdyby pilnym czytelnikiem tej socjologicznej pracy był Ludwik Dorn. Mam nadzieję bowiem, że gdy pierwszy raz wziął na cel „wykształciuchów”, nie kierował się wyłącznie bufonadą i pogardą dla realnych i potencjalnych przeciwników. Zakładam tedy, że znał książkę prof. Józefa Chałasińskiego, który za swoje „getto inteligenckie” zebrał równie potężne cięgi co Dorn za „wykształciuchów”. Inna sprawa, że rok po wojnie Chałasiński nie powinien przywoływać źle kojarzącego się terminu „getto”.

W 1946 roku mógł sobie jeszcze Chałasiński, kpiąc z orientacji inteligenckiej, dla której „dzwonek kościelny, opłatek i wielkanocne jajo” (za „Legendą Młodej Polski” Stanisława Brzozowskiego – przyp. K. M.) zastępują pracę myślową, z drugiej strony dobitnie stwierdzać: „... wstrząsu duchowego nie przyniosła również publicystyka marksistowska w Polsce. Za kryterium nie może służyć przecież to, co sami marksiści piszą o sobie”. Ówczesny salon nie wybaczył mu nigdy krytycznych słów o „getcie społeczno-towarzyskim” (tworzonym nie tylko przez Żydów – wykładał kawę na ławę, by nie dopuścić do nadinterpretacji, czemu i tak nie zapobiegł) i szlacheckim rodowodzie inteligencji czepiającej się kiedyś klamek arystokratów, a dziś... No właśnie.

„Ludzie getta to są ludzie bezproduktywni i jałowi, a równocześnie posiadający poczucie wielkości i nie wykonują nic, co by im dawało obiektywne sprawdziany własnej wartości i wielkości. Stąd ustawiczna potrzeba dowodów uznania” – to nie są słowa Piotra Wierzbickiego z „Traktatu o gnidach” ani Rafała Ziemkiewicza z „Polactwa”. Tak pisał Chałasiński.