Zbigniew Herbert znany i nieznany

Zbigniew Herbert – choć znany jest w Polsce i na świecie – pozostaje człowiekiem tajemniczym. Przez wiele lat starannie unikał bezpośredniego pisania o sobie i epatowania swoimi przeżyciami. Dopiero w ostatnim tomie wierszy‚ „Epilog burzy”‚ znajdujemy więcej wyznań osobistych związanych z długotrwałą chorobą‚ słabością i cierpieniem‚ a także bardziej otwarte nawiązanie do dzieciństwa. Badacze literatury z niemałym trudem odszyfrowują w jego twórczości składniki biograficzne‚ ukryte przed oczami czytelników. Na przykład aluzje do utraty rodzinnego Lwowa pojawiały się już w jego wczesnej twórczości‚ np. w wierszu „Moje miasto” (tom „Hermes‚ pies i gwiazda”‚ 1957)

co noc

staję boso

przed zatrzaśniętą bramą

mego miasta‚

ale sama nazwa „zrabowanego miasta moich ojców” pojawia się dopiero pod koniec życia. Może to świadczyć‚ że poeta – wygnany ze swojej małej ojczyzny – długo i dotkliwie przeżywał narodową i zarazem osobistą tragedię.

Osobowość Herberta była skomplikowana. W życiu codziennym towarzyski‚ wesoły‚ skłonny do figlów i alkoholowych wyskoków – w twórczości poważny‚ skupiony na sprawach ostatecznych‚ a czasami patetyczny‚ jak w „Przesłaniu Pana Cogito”. Był Europejczykiem‚ spadkobiercą tradycji śródziemnomorskiej‚ człowiekiem pozbawionym nacjonalistycznych kompleksów i przesądów‚ a jednocześnie patriotą. Jako pisarz świadomy obywatelskich obowiązków wobec narodu czuł się kustoszem pamięci pokolenia Armii Krajowej i powstania warszawskiego usuwanego po wojnie ze zbiorowej świadomości. Pisał („Prolog”‚ tom „Napis”‚ 1969):

Płynę pod prąd a oni ze mną

nieubłaganie patrzą w oczy

uparcie szepczą słowa stare

jemy nasz gorzki chleb rozpaczy.

Wizerunek Herberta w oczach czytelników zmieniał się z biegiem czasu. W latach 60. uchodził za klasyka i estetę – poetę nawiązującego do tradycji antycznej‚ aby przeciwstawić się intelektualnej‚ estetycznej i moralnej marności komunizmu. Po napisaniu „Pana Cogito” (1974) został patronem antykomunistycznego oporu‚ a w stanie wojennym stał się wręcz „sztandarem narodowym” – wiersze z tomu „Raport z oblężonego Miasta” (wydane w Paryżu oraz w wydawnictwach podziemnych) recytowano na nielegalnych spotkaniach literackich po domach i w kościołach. Dla pokolenia „Solidarności” był Herbert nauczycielem męstwa i dzielnego stawania w obronie godności jednostki oraz praw wspólnoty.

Bezkompromisowa postawa obywatelska po roku 1989 doprowadziła poetę do ostrego starcia z częścią niegdysiejszych sojuszników. Jego gwałtowna publicystyka polityczna‚ wyrażająca protest przeciwko zacieraniu moralnej różnicy między komunistycznymi aparatczykami a postawą patriotów‚ naraziła poetę na środowiskowy ostracyzm. Paradoksalnie‚ nawet komuniści w PRL nigdy nie odważyli się go zaatakować tak ostro, jak niektórzy dawni opozycjoniści będący u władzy w odrodzonej ojczyźnie. Poeta‚ wypominając stalinowską przeszłość niektórych adwersarzy‚ gorzko pisał:

A teraz to nie będzie mnie na żadnym

zdjęciu zbiorowym

(...) jakbym okazał się wrogiem

rewolucji a przedtem stał bezpiecznie w słońcuwodza.