Salman Rushdie w pętach historii

* * * * * *

Salman Rushdie,

„Joseph Anton.

Autobiografia"

,

tłum. Jerzy Kozłowski,

wyd. Dom Wydawniczy

Rebis, 624 s.

Dla wielu wielbicieli literatury Salman Rushdie jest jak Woody Allen dla kinomaniaków. Jego niecierpliwie oczekiwane powieści witane są z nadzieją, że będzie można zanurzyć się w meandry błyskotliwych pomysłów, podziwiać obfitość kontekstów, zaśmiać się z mądrego dowcipu i zamyślić nad znaczeniem. Tak było dawno temu z obsypanymi nagrodami „Dziećmi północy" i tak było z „Szatańskimi wersetami", które wywołały polityczną burzę. Ostatnie książki (jak „Śalimar klaun" czy „Czarodziejka z Wenecji") jednak nieco zawiodły. Z tym większym niepokojem i napięciem oczekiwano na „Josepha Antona. Autobiografię". Żeby jeszcze bardziej podsycić emocje, nietypowa autobiografia pisarza ukazała się jednocześnie – zgodnie z zasadami ustanowionymi przez Harry'ego Pottera – w kilkunastu krajach.

Joseph Anton (imiona Conrada i Czechowa) to pseudonim Rushdiego. Posługiwał się nim przez niemal dekadę, kiedy ukrywał się przed fanatycznymi ochotnikami gotowymi wykonać fatwę – religijny wyrok. Wydał go umierający ajatollah Iranu Chomeini, skazując indyjskiego (!) emigracyjnego autora na śmierć. Zagrożenie okazało się tym większe, że natychmiast posypały się oferty wysokich nagród za głowę Rushdiego. Data rzucenia fatwy była znacząca: 14 lutego, czyli w Dzień Zakochanych, oczywista ironia, która nie umknęła autorowi; rok 1989, czyli rok Tiananmen, okrągłego stołu i upadku muru berlińskiego.

Zmienił się układ sił geopolitycznych i zmieniło się już na zawsze życie Rushdiego. Jak sam pisze, zamknęły się przed nim możliwości bycia tym, kim mógłby być, gdyby nie napisał „Szatańskich wersetów" – książki, która niechcący wywołała ogólnoświatowy skandal, a przy okazji spolaryzowała środowisko intelektualne. Zainicjowała też serię zdarzeń, rozgrzewając ogólnoświatową dyskusję o tolerancji, wielokulturowości, wolności, religii i terroryzmie.

I o tym wszystkim jest ta autobiografia. Choć może nawet bardziej o człowieku chronionym przez agentów specjalnych, który ma swoją przeszłość i chce mieć przyszłość, chwile zwątpienia, bywa nielojalny, egoistyczny, ale też potrafi kochać i się zachwycać. Jest oczytany i świetnie wykształcony, lubi blichtr, imprezy i salony, ale też wspomina, jak ze strachu schował się pod blat kuchenny. Być może Rushdiemu łatwiej jest się do tego wszystkiego przyznać dzięki zastosowaniu w autobiografii trzecioosobowej narracji. Dzięki temu czytelnik czasami zapomina, że czyta literaturę faktu, a nie powieść. Może też zapomnieć, zwłaszcza przy obezwładniająco szczerych wyznaniach, że autobiografia to jednak zawsze autokreacja.

Swoją drogą, to niezwykły przypadek, kiedy pisarz, zafascynowany splotem losów człowieka z nieubłaganą falą historii i polityki, staje się swoim idealnym bohaterem literackim. Człowiekiem małym, który jednak – trochę niezamierzenie – silnie wpływa się na losy narodów. Zresztą „wielkie" postacie Rushdie też często przedstawia jako zwykłych ludzi, którzy dłubią w nosie („Dzieci Północy"). Chętnie chwali się spotkaniami ze znanymi osobami, przy każdej odnotowuje jego lub jej punkt widzenia na temat „Szatańskich wersetów". Na pierwszy rzut oka wygląda to na małostkowe rozliczanie się z zawiedzionych przyjaźni i intelektualnych znajomości albo kolumnę z plotkarskiego portalu. Interpretacji tego zabiegu może być jednak znacznie więcej, bo wbrew wszystkiemu, co o nim czasem pisano, Salman Rushdie nie lubi jednoznaczności.

I dlatego nie byłby sobą, gdyby swoją autobiografię podał nam na tacy. Tym razem realizm magiczny znika, ale zostają elementy, za które fani kochają Rushdiego. Mamy więc trochę przeskoków w czasie i przestrzeni, zapowiedzi przyszłych wydarzeń i poboczne anegdoty. Złośliwie zabawne imiona policjantów i popsuty opancerzony samochód, któremu nie otwierają się okna na parkingu przed McDonaldem. Rushdie opisuje historie z życia swojej rodziny, a po nich każdy, kto zna jego twórczość, na pewno westchnie: „Gdzieś już to było". Owszem, bo ujawniając swój warsztat, autor wskazuje, jak bardzo inspirują go własne życie i historie znajomych. Zresztą przemyśleń o literaturze i jej zadaniach znaleźć można wiele. Czego nie ma? Pewnie nie ma politycznego thrillera, choć temat świetnie by się do tego nadawał. Ale może to i lepiej. To od czytelnika i jego nastawienia zależy, na jakim poziomie odczyta tę autobiografię.