Przekłady literatury polskiej

O potyczkach z językiem polskim potrafią opowiadać bez końca. – Bo jak przetłumaczyć mnóstwo językowych innowacji Gombrowicza w „Kosmosie”, np. „oślizgłość uboczną”, na szwedzki – pyta Stefan Ingvarsson, który porwał się na ten bardzo trudny przekład. Twierdzi, że język szwedzki nie był przygotowany na Gombrowicza, więc trzeba go było do niego nagiąć. W rezultacie pracował nad „Kosmosem” przez 5 lat. – Ale potem wszystko już było łatwe! – śmieje się.

Tytuł książki Wojciecha Kuczoka „Widmokrąg” to też neologizm, który dla tłumacza jest łamigłówką. – Pół roku szukałem holenderskiego odpowiednika – opowiada Karol Lesman, tegoroczny laureat nagrody Instytutu Książki Transatlantyk (ma w dorobku ponad 50 książek). – Długo myślałem, jakiego użyć słowa, by uzyskać podobny efekt. – W końcu znalazłem: „Schimmering”, choć kojarzy się raczej ze zmierzchem niż z widnokręgiem.

Szukanie słów

Renate Schmidgall, znakomita tłumaczka polskiej literatury na niemiecki, z satysfakcją wspomina, że wymyśliła nowe słowo na opisanie kłopotliwej sytuacji, w jakiej znalazł się Adam – homoseksualista, bohater „Senności” Kuczoka, gdy musiał ukryć przed rodzicami swego przyjaciela. – Stworzyłam neologizm „schwulitäten” z połączenia dwóch słów: gejowski (schwul) i kłopoty.

– Kiedy tłumaczyłam „Kajtusia Czarodzieja” Korczaka – wspomina z kolei Antonia Lloyd-Jones z Wielkiej Brytanii, podwójna laureatka Found In Translation Award – miałam trudności ze zdrobnieniem imienia bohatera. Kajtuś jest dla Anglika nie do wymówienia. W końcu podpowiedź znalazłam we francuskim przekładzie, gdzie pojawił się Kaytek. W moim tłumaczeniu tytuł brzmi „Kaytek the Wizard”.

– Łatwe tłumaczenia nie istnieją – twierdzi Margot Carlier z Francji (z pochodzenia Polka), mimo że jej dorobek liczy 20 książek, m.in. Hanny Krall, Wiesława Myśliwskiego, Wojciecha Jagielskiego.

Ale kiedy rozmawiam z prof. Wu Lan z Pekinu, podejrzewam, że wbrew obiegowym opiniom język polski nie jest aż tak trudny. Wu Lan mówi perfekcyjnie po polsku, choć jest rodowitą Chinką. Studiowała w Polsce. Tłumaczyła „Zniewolony umysł” Miłosza, wiersze Herberta, „Podróże z Herodotem” Kapuścińskiego (10 tys. nakładu!). Najbardziej pokochała Żeromskiego. Twierdzi, że jego proza jest podobna do literatury chińskiego pisarza Lu Xun. Nie tylko przełożyła „Ludzi bezdomnych” i „Dzieje grzechu”, ale wydała także własną, pierwszą w Azji, książkę o Żeromskim.

Drogi tłumaczy do literatury polskiej to barwne historie.

Miri Paz wyjechała jako dziecko z rodzicami do Izraela. Wtedy pragnęła, by móc powiedzieć, jak inne izraelskie dzieci, że pochodzi z piasków, a nie z Polski. A po latach zaprzyjaźniony redaktor zaproponował jej tłumaczenie„Mercedes Benz” Huellego. Broniła się, bo słabo mówiła po polsku, ale zaczęła czytać i książka tak ją zafascynowała, że na niej nauczyła się języka. – Powrót do korzeni bardzo mnie wzbogacił – twierdzi.

Ojciec Karola Lesmana był Polakiem, żołnierzem dywizji generała Maczka, a matka Holenderką. W domu mówiło się po holendersku, ale on studiował polonistykę w Amsterdamie. Potem zaczął jeździć na staże u prof. Jana Błońskiego na UJ.

Ambitne tytuły

Matka Stefana Ingvarssona jest Polką, a ojciec Szwedem. Dbała, by on i siostra mówili po polsku. – Dużo dał mi też kontakt z rówieśnikami z Polski, kiedy w latach 80. napłynęła fala emigracji. – Nie mówili po szwedzku, a ja czułem się za nich odpowiedzialny – wspomina. – Rozmawialiśmy więc po polsku. To dało mi znajomość potocznego języka i młodzieżowego slangu. Myślę, że kontakt z rówieśnikami jest bardzo ważny. Wtedy język przestaje być językiem matki i staje się naprawdę własny. Potem studiowałem polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim i tam Jerzy Jarzębski zainteresował mnie Gombrowiczem.

Ingvarsson poza Gombrowiczem tłumaczy młodą polską literaturę (m.in. Michała Witkowskiego). Jest też organizatorem międzynarodowego festiwalu literatury w Sztokholmie.

Literatura polska za granicą osiąga średnio nakład 800–3000 egzemplarzy. Antonia Lloyd-Jones mówi, że z jej tłumaczeń w Anglii najlepiej sprzedał się Paweł Huelle, a w Stanach Zygmunt Miłoszewski.

Philip Boehm z USA – reżyser teatralny i tłumacz literatury polskiej i niemieckiej, dodaje, że w Stanach w ogóle nie jest łatwo znaleźć wydawcę ambitnej literatury, choć w elitarnych kręgach czyta się Szymborską i Zagajewskiego. A jemu udało się wydać m.in. „Hanemanna” Stefana Chwina.

– W Niemczech kryzys dotknął rynek wydawniczy, więc książka musi być wyjątkowa, by zainteresować wydawcę – mówi Renate Schmidgall. – Stałych czytelników mają Andrzej Stasiuk i Paweł Huelle.

– We Francji „Heban” Kapuścińskiego sprzedał się w 60 tys. egzemplarzy – opowiada Margot Carlier, ale inne nakłady są niskie. Wydawcy są jednak nadal zainteresowani literaturą mniejszych języków, głównie nowościami.

Hendrik Lindepuu, tłumacz i wydawca z Estonii, przełożył 50 polskich sztuk teatralnych. Sławomira Mrożka – 10, Bogusława Schaeffera – 7, Witkacego – 3 – wylicza.

Polski teatr odkrył w latach 80., kiedy był młodym krytykiem. Zaczął się uczyć języka, choć nie ma polskich korzeni. A może wszystko zaczęło się wcześniej, kiedy jako czternastolatek obejrzał „Popioły” Wajdy. Tak go poruszyły, że zaczął czytać książki polskich pisarzy.