Klezmer komunista awanturnik

Czujesz się jak malowany ptak?

– Nie, nie czuję się aż tak wyobcowany. Czuję się obco, bo nie mieszkam we własnym kraju, ale gdy mieszkałem w Ameryce, gdzie się urodziłem, czułem się jeszcze bardziej obco. Teraz mieszkam w Berlinie, który jest w pewnym sensie miastem wyalienowanym. To przepełnione ludźmi z całego świata miasto wyspa, w jakimś sensie oderwane od ziemi, która je otacza.

Miałam na myśli też to, że nie jesteś zwykłym muzykiem klezmerskim...

– Nie wiem, kto to jest zwykły muzyk klezmerski. Już samo granie tego gatunku muzyki w XXI w. nie jest przecież normalne.

Jak jest zatem odbierana twoja muzyka?

– Ważne jest budowanie relacji z publicznością. Najlepiej, kiedy mogę śpiewać w języku, który ona rozumie. W Polsce, ilekroć grałem z The Painted Bird albo z Psoyem Korolenką, czułem, że publiczność rozumie to, co robimy na intuicyjnym, estetycznym poziomie. Nie tylko ze względu na historię kultury żydowskiej tutaj, ale też na estetykę polskiego teatru awangardowego.

Nie myślą, że to jeszcze jeden żydowski folkowy zespół, przy którym się dobrze tańczy?

– Nie sądzę. A nawet jeśli tak jest, to w porządku. Nie ma w tym nic złego. W końcu jesteśmy żydowskim zespołem, należymy do świata muzyki klezmerskiej, muzyki jidysz, muzyki folkowej czy rock'n'rolla. Nie chcę ludziom mówić, co mają myśleć.

Rozmawiamy w czasie festiwalu Warszawa Singera, przyjeżdżasz do Polski od 2007 r. Jak oceniasz to, co robi się tutaj z kulturą żydowską?

– Dzieje się tu dużo rzeczy. Niektóre mi się podobają, inne nie. Trochę niepokoi mnie filosemityzm.

To coś specyficznego dla Polski?

– W Niemczech jest podobnie. Niepokoi mnie też coś, co nazwałbym allosemityzmem, traktowaniem Żydów jako Innego, czy to w pozytywny, czy w negatywny sposób. Ale ogólnie myślę, że większy kontakt ze wszystkimi przejawami żydowskiej kultury to coś bardzo dobrego. Krakowski Festiwal Kultury Żydowskiej inspirował mnie wielokrotnie. W takich miejscach jak Sejny też dzieje się coś bardzo ważnego. Czasem jest to problematyczne, ale to nie powód, żeby nie brać w tym udziału. Myślę, że większość zainteresowanych ludzi w Polsce i w Niemczech podchodzi do żydowskiej kultury w głęboki, inteligentny i kreatywny sposób.

W programie festiwalu Warszawa Singera zostałeś określony jako „kontrowersyjny muzyk".

– W ubiegłym tygodniu grałem na festiwalu muzyki żydowskiej w Montrealu. Mój przyjaciel, który go organizuje, opisał mnie w miejscowej gazecie, mówiąc: „Daniel Kahn to niegrzeczny chłopiec muzyki jidysz. Śpiewa politycznie niepoprawne piosenki odwołujące się do komunizmu lat 30. Czasami denerwuje, ale lubią go nawet starsi ludzie". Przyjąłem ten obraźliwy opis jako komplement. Zwłaszcza że mój przyjaciel uważa mnie za politycznie niepoprawnego. A ja uważam, że on też jest politycznie niepoprawny. Ludzie, którzy uznają moją politykę za kontrowersyjną, są dla mnie kontrowersyjni. Za kontrowersyjną uznano na przykład moją piosenkę „Dumai", bo porównuje Żydów i Palestyńczyków. Dla wielu ludzi powiedzenie, że te dwa narody mają ze sobą coś wspólnego, jest kontrowersyjne. Jestem zainteresowany produktywnym wynikiem kontrowersji. Nie prowokuję dla samego prowokowania. Chcę zadawać pytania.

Twoja pierwsza płyta z The Painted Bird – „The Broken Tongue" – była opowieścią o odkrywaniu na nowo języka jidysz. Wszystko zaczęło się więc od języka...

– Dla mnie tak. Miałem pomysł na zespół, który tworzyłby nowe piosenki w stylu muzyki jidysz, i stwierdziłem, że muszę się nauczyć jidysz. Odkrywałem radość w tłumaczeniu. Otwieranie jidysz na angielski, przekazywanie historii zapisanych w tym języku, żeby nie zostały zapomniane. Dla mnie jidysz jest obcą kulturą, bo się w nim nie wychowałem, jestem dla niej takim outsiderem.

Kiedyś napisałeś, że jidysz może być modelem antynacjonalistycznej polityki.

– Tak, bo to przykład na to, że kultura rozwija się niezależnie od granic, nie jest czystym produktem tożsamości narodowych. W jidysz wpisany jest rozwój kultury w sąsiedztwie i w procesie wymiany z innymi kulturami. Nawet jeśli te relacje są czasem problematyczne, pełne przemocy. To jak dobra zupa, która składa się z różnych składników.

Języki często oczyszcza się z obcych wpływów, w zależności od tego, jaka stoi za nimi ideologia. Współczesny hebrajski to język świadomie stworzony w XX w. po to, żeby zbudować monolityczną tożsamość kulturową.

W Izraelu jidysz nie był mile widziany, traktowano go jako „język diaspory".

– A ja jestem traktowany jako „człowiek diaspory" (śmiech). W pewnym sensie jidysz jest językiem diaspory, ale sama idea diaspory, wygnania jest problematyczna. W Izraelu jidysz jest zwykle traktowany z ignorancją. Tak mi podpowiada doświadczenie z rozmów z Izraelczykami, ale także z innymi osobami patrzącymi na kulturę żydowską z syjonistycznego punktu widzenia. Oczywiście w Izraelu jest też wielu poważnych jidyszystów.

Śpiewasz tekst tej samej piosenki w jidysz, po angielsku, niemiecku, rosyjsku. Masz obsesję na punkcie tłumaczeń?

– Tak! Tłumaczenie jest transgresją. To mi się podoba. Jest jak zdradzanie tajemnicy, wydawanie czyichś sekretów.

Ale po drodze z jednego języka do drugiego coś się gubi.

– Ale też coś nowego się dostaje. Walter Benjamin w „Zadaniach tłumacza" pisze, że nawet pisanie czegoś w języku oryginalnym jest aktem tłumaczenia. Jest tłumaczeniem myśli, uczucia. Nowy język zawsze dodaje nowe znaczenia. To fascynująca gra.

Jidysz to także język pieśni Żydowskiego Związku Robotniczego Bund, które śpiewasz. Jak dziś odbierana jest spuścizna Bundu?

– Jest odbierana jako całkowicie aktualna przez każdego myślącego człowieka. Każdy, kto wie, co się dzieje na świecie, widzi, że te pieśni opowiadają o niszczycielskiej sile chciwości i wolnorynkowego kapitalizmu. Każdy, kto ma oczy, zauważa, że mamy dziś większą niż kiedykolwiek przepaść między bogatymi a biednymi. Zajmuję się tradycją Bundu nie dlatego, że jest żydowska, ale dlatego, że odnajduję w niej sens. Znajdowałem go nie tylko w pieśniach żydowskich robotników, ale też w mojej własnej, amerykańskiej kulturze – w piosenkach Woodiego Guthriego, w wielkiej radykalnej tradycji amerykańskiego folku. Ta tradycja opowiadania historii i śpiewania pieśni o problemach ludzi pracujących jest mi bardzo bliska. I właściwie mogę powiedzieć, że trochę jestem bundystą.

Ale Bundu już nie ma. Co to dzisiaj znaczy być bundystą?

– Ależ Bund istnieje! Znam wielu starszych i młodszych bundystów w Tel Awiwie, w Australii, w Nowym Jorku. Wszystkiego o Bundzie nauczyłem się od Adrienne Cooper i od Michaela Alperta. Adrienne, która zmarła w ubiegłym roku, łączyła w sobie cechy prawdziwej bundystki, tak jak kiedyś Szymon An-ski, autor hymnu Bundu i wspaniały poeta, dramaturg, jeden z najważniejszych etnografów swoich czasów. Jako pierwszy nagrał rosyjskie pieśni ludowe, nie tylko w jidysz. A poza tym był zawodowym rewolucjonistą.

Jedna z ważnych lekcji, jaką dał nam Bund, to coś, co określa się w jidysz jako „doikajt" – czyli tutejszość, bycie tutaj, walka o sprawiedliwość, o radykalną zmianę, o kulturowy renesans tu, gdziekolwiek jesteśmy.

„Na ostatniej płycie „Lost Causes" wyraziłem wszystko, co miałem do powiedzenia na temat obcości, klasy społecznej, żydowskości. A poza tym lubię się po prostu bawić i moje nowe płyty będą już bez politycznego przekazu

Kiedy teraz śpiewasz pieśń „Arbetsloze Marsz" („Marsz bezrobotnych") Mordechaja Gebirtiga, czy ona nabiera nowych znaczeń po kryzysie gospodarczym?