Tysiące ludzi ze słynną szafą

– Nie spodziewałem się tego w najśmielszych marzeniach – powiedział reżyser podczas pierwszej od 50 lat wizyty w Sopocie. Właśnie tu zaczęła się jego międzynarodowa kariera. Tu powstała etiuda, która zwyciężyła na festiwalu filmów eksperymentalnych Expo '58 w Brukseli, a potem objechała świat.

Zanim Roman Polański odsłonił pomnik autorstwa Pawła Althamera i Jacka Adamasa, wykonany z afrykańskiego drzewa tekowego, odwiedził legendarny SPATiF. Towarzyszyli mu Faye Dunaway, gwiazda "Chinatown", i przyjaciele z dawnych lat: Jerzy Skolimowski, Janusz Morgenstern, Andrzej Kostenko oraz Stanisław Michalski.

– Wszystko się zmieniło, buźki się zmieniły, ale schody są te same, wszedłem po nich do mojej pamięci – żartował wzruszony reżyser. – Wokoło nas było szaro. Poza wódką nie było nic. Tylko barszcz był jeszcze dobry!

– I wino Tur – dorzucił Andrzej Kostenko. – Pamiętasz? Było na spirytusie, wystarczyło rano napić się wody, żeby znowu być na rauszu!

– Był też tort Fedora! – ekscytował się jak dziecko Janusz Morgenstern. – Nie wiadomo, gdzie było więcej alkoholu, w torcie czy w wódce.

"Dwaj ludzie" to etiuda o niebieskich ptakach, a może cyrkowcach, którzy wychodzą z morza na plażę, niosąc ciężką drewnianą szafę. Swoją odmiennością wywołują wśród ludzi zdziwienie i agresję. Nikt nie chce wpuścić ich z ciężkim rekwizytem do restauracji czy tramwaju. Ciągle są przeganiani, nie pasują nigdzie i do nikogo.

– W tamtym ponurym czasie liczyła się dla nas tylko sztuka – mówił Polański. – Temu, co nas otaczało, okazywaliśmy pogardę. Lenin powiedział, że film jest najważniejszą ze sztuk, i korzystaliśmy z tego jak z wariackich papierów. W łódzkiej szkole filmowej mogliśmy robić rzeczy, które gdzie indziej w czasach stalinowskich były nie do pomyślenia. Chcieliśmy być kolorowi jak jazzmani. To niesamowite, że w czasach, kiedy nie było telefonów komórkowych, barwne towarzystwo z całej Polski potrafiło dać sobie cynk i skrzykiwało się na jam session w odległym mieście. Naszym guru był Krzysztof Komeda. Ubóstwialiśmy go za nowoczesną grę. Bez niego nie byłoby mojej etiudy.

– Ciężko było kręcić, ciężko było targać szafę – wzdychał Polański, wspominając powstanie etiudy. – Pamiętam, że Kuba Goldberg musiał być zarośnięty. A miał panienkę w Gdyni, i gdy tylko nadarzyła się chwila przerwy, jeździł do niej. Kiedy wracał, skarżył się, że wyzywają go od parszywych Żydów. Chciał zgolić brodę. Sprowokowałem go do tego, ale musiałem zatrzymać w trakcie fryzjerskiej operacji, bo bez brody nie moglibyśmy dokończyć filmu. Nieogolona pozostała lewa część twarzy i tylko ją mogła pokazywać kamera.

Szafę zaprojektował osobiście Roman Polański. – Przywieźliśmy ją nad morze z Łodzi – wspominał Andrzej Kostenko. – Ale ciągle mieliśmy kłopot z lustrem, które się tłukło, a nowego brakowało. Nie wiedzieliśmy, jak ukarać stolarza. W końcu zrobiliśmy mu wkładki do butów... z wędzonej flądry!

Stanisław Michalski grał w etiudzie jednego z chuliganów. – Romek miał dopracowane wszystko do ostatniego szczegółu. Pokazywał każdy gest, żebyśmy wiedzieli, jak grać – mówił aktor. – Tylko kilkusekun-dową migawkę z babkami piaskowym na plaży nakręciliśmy bez niego. Obejrzał i powiedział: "Dobrze, ale ja zrobiłbym to inaczej".

Wspomnienia nie ograniczyły się jednak tylko do "Dwóch ludzi z szafą".

– Pamiętam kolaudację "Noża w wodzie", kiedy nagle zepsuł się dźwięk. Zrobiło się zamieszanie. "Nie ma problemu – uspokajał Roman. – Będę mówił dialogi z pamięci, synchronicznie". I recytował jak z nut – opowiadał Andrzej Kostenko.

– To się wzięło z tego, że ćwiczyliśmy dialogi na okrągło przez trzy dni i trzy noce – wyjaśniał Jerzy Skolimowski. – Najpierw ja mówiłem rolę kobiecą, a on męską, i na odwrót. Usuwaliśmy wszystkie zbędne słowa.

– Rzeczywiście miał wyczulone ucho. Kiedy kręciliśmy "Nóż w wodzie", złowił w nocy głos puszczyka – opowiadał Kostenko. – Poprosił mnie wtedy, że-byśmy z inżynierem dźwięku nagrali go. Próbowaliśmy, ale dźwięk był złej jakości. Po trzech nieprzespanych nocach sam wlazłem na drzewo. Dźwiękowiec nie wiedział, że zamiast puchacza nagrał mnie.

– Umiał fantastycznie przekonywać – mówił Jerzy Skolimowski. – Obowiązkiem każdego studenta było posiadanie skutera lambretta. Oto jak wyglądała jazda próbna: Romek pędził za mną w samochodzie i krzyczał: "Szybciej, szybciej, już masz 100, 105 na godzinę, ale możesz jeszcze więcej". Jak wiadomo, lambretta wyciągała tylko 75 na godzinę. Ale skuter kupiłem.

Po "Nożu w wodzie" Władysław Gomułka powiedział, że ktoś taki jak Polański nie może kręcić filmów w socjalistycznej Polsce. – I tak chciałem pracować na Zachodzie – mówił reżyser.

Pomnik autorstwa Pawła Althamera i Jacka Adamasa można oglądać tuż przy sopockim molo. Althamer ma nadzieję, że w opiekę nad instalacją zaangażują się ludzie bezdomni, których zawsze zaprasza do swoich projektów. W ten sposób trójmiejskie niebieskie ptaki, których portretował Roman Polański, znajdą w Sopocie swoje miejsce.