Historia polskiej bankowości cz. 1

Choć już w późnym średniowieczu był w Polsce kapitał, pozwalający na działalność bankową, to jednak pierwsze banki pojawiły się w wieku XVI. Wcześniej działalność kredytowa łączona była z handlową, prowadzili ją kupcy. Odrębną sferą było bankierstwo żydowskie, ograniczone mocno przez statut warecki z 1423 roku, zakazujący Żydom udzielania pożyczek pod zastaw ruchomości.

Zaczęło się w XVI wieku

Pierwszymi prawdziwymi bankami były organizowane przez kościół banki pobożne – monter pietatis, wzorowane na instytucjach powstałych we Włoszech w XV wieku. Udzielały one kredytu bezprocentowego pod zastaw, czerpiąc środki na działalność z jałmużny.

Trzy najstarsze polskie monter pietatis założył Piotr Skarga: w 1579 roku w Wilnie, w 1537 roku w Krakowie i w 1589 roku w Warszawie. Krakowski bank przetrwał do 1948 roku. Banków takich powstało wiele. Pożyczały głównie na krótko – nie dłużej niż rok. W XVII wieku zaczęto odchodzić od bezprocentowych pożyczek – kosztowały one na ogół 7 proc. Większość banków pobożnych upadła podczas wojen szwedzkich.

II połowa XVII i znaczna część XVIII wieku to zastój w bankowości, spowodowany wojnami i rozpadem państwa. Wszystko zmieniła epoka stanisławowska, kiedy to Warszawa stała się jednym z ważniejszych centrów finansowych Europy. Warszawskie domy bankowe przyjmowały depozyty – głównie większych właścicieli ziemskich – i udzielały im pożyczek hipotecznych. Pożyczały również miastom.

W XVIII wieku pojawiły się też projekty utworzenia banku narodowego i wprowadzenia pieniądza papierowego. Dopiero jednak utworzona przez Tadeusza Kościuszkę Rada Najwyższa Narodowa podjęła uchwałę w sprawie emisji pieniądza papierowego – biletów skarbowych. Zajęła się tym Tymczasowa Dyrekcja Biletów Skarbowych.

Okres zaborów

Rozwój bankowości przerwały zabory. Epizodem było utworzenie Głównej Kasy Wymiany Księstwa Warszawskiego i próba wznowienia działalności bankowej – w 1808 r. powstał dom bankowy Samuela Fraenkla.

Kolejnym etapem było najpierw założenie w 1825 r. w Królestwie Polskim Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, a następnie powstanie pierwszego polskiego banku emisyjnego – Banku Polskiego – w 1828 r. Jego działalność trwała niemal 60 lat. Został zlikwidowany w 1886 r., kilkanaście lat wcześniej – wraz z likwidacją odrębności monetarnej Królestwa – odebrano mu uprawnienia emisyjne. Na ziemiach należących do państw zaborczych funkcje emisyjne wykonywały banki centralne tych państw. Powstawały też domy bankowe, głównie na terenie zaboru rosyjskiego.

Następny okres w dziejach polskiej bankowości to powstawanie nowoczesnych instytucji. W 1870 r. założono Bank Handlowy w Warszawie, najstarszy z obecnie działających bank polski, który odegrał czołową rolę w przekształceniach gospodarczych na ziemiach polskich. W 1871 r. powstały w Warszawie Bank Dyskontowy oraz Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, a później Bank dla Handlu i Przemysłu, Bank Przemysłowy Warszawski, Bank Kupiecki Łódzki i kolejne.

W zaborze pruskim założono w 1821 r. Ziemstwo Poznańskie, później powstały Bank Handlowy w Poznaniu, Bank Przemysłowy (1861 r.). W zaborze austriackim powstało w 1841 r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, w 1867 r. Akcyjny Bank Hipoteczny we Lwowie. W Krakowie założono w 1869 r. Galicyjski Bank dla Handlu i Przemysłu, późniejszy Bank Małopolski.

Powstawały też banki ludowe – Bank Związku Spółek Zarobkowych, założony w 1885 r. i Centralna Kasa Spółek Rolniczych (1909 r.).

Po wyzwoleniu

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. na terenie ówczesnej Polski działały banki z trzech zaborów. Największe funkcjonowały w dawnym zaborze rosyjskim. W porównaniu z bankami z Galicji miały trzykrotnie większe kapitały i o połowę większą skalę operacji. Z kolei banki zaboru austriackiego były trzykrotnie większe pod tym względem od tych, działających na terenach byłego zaboru pruskiego.

Bankiem emisyjnym Polski była utworzona w 1916 r. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. W 1919 r. powstała – zorganizowana na wzór działającej w Galicji austriackiej Postsparkasse – Pocztowa Kasa Oszczędności, PKO.

Gorące lata [powojenne i kryzys ekonomiczny sprawiły, że wyraźna stała się konieczność powołania centralnego banku państwa (roli tej PKKP nie spełniała). 28 kwietnia 1924 r. rozpoczął działalność Bank Polski SA. Problemem było, że miał on ściśle określone kapitały, które mógł przeznaczyć na redyskonto weksli banków prywatnych, by te mogły prowadzić akcję kredytową. Premier i minister skarbu Władysław Grabski obawiał się, że system bankowy nie będzie w stanie zaspokoić potrzeb kredytowych kraju. Banki prywatne były za słabe. Zadaniom nie mogły też podołać banki państwowe – PKO, utworzony w 1919 r. Państwowy Bank Rolny oraz trzy przekształcone w ogólnopolskie banki galicyjskie – Polski Bank Krajowy, Państwowy Bank Odbudowy i Związek Kredytowy Miast Małopolskich. W rezultacie w 1924 r. połączono trzy wspomniane banki galicyjskie, tworząc Bank Gospodarstwa Krajowego, który udzielał kredytów długoterminowych przedsiębiorstwom przemysłowym i na budownictwo mieszkaniowe.

W 1929 roku, z inicjatywy ówczesnego prezesa PKO, Henryka Grubera, utworzono mający świadczyć usługi dla Polaków żyjących poza granicami kraju Bank Polska Kasa Opieki SA. Oprócz tego działy tworzone jeszcze za czasów zaborów banki – m.in. Bank Handlowy – oraz trzy banki komunalne i zrzeszone w nich 353 kasy komunalne. W 1939 r. na terenie Polski działało – obok banków państwowych i komunalnych – 26 banków prywatnych, cztery zagraniczne, domy bankowe i kantory wymiany, a także ponad 7 tysięcy spółdzielni kredytowych i kas bezprocentowych pożyczek.

W tekście wykorzystano następujące publikacje:

Zbigniew Landau – Bank Gospodarstwa Krajowego, SGH 1998

Grzegorz Wójtowicz, Anna Wójtowicz – Historia monetarna Polski, Twigger Warszawa 2003

PKO BP tradycja i nowoczesność 1919–2009, PKO BP

Cecylia Leszczyńska – Zarys historii polskiej bankowości centralnej, NBP Warszawa 2010

Historia polskiego systemu bankowego http://www.zset.pl/edu/node/141, Zespół Szkół Ekonomicznych w Toruniu.

¶ 1537 r. Piotr Skarga założył w Krakowie pierwszy polski bank – monter pietatis (bank pobożny).

¶ 1828 r. Powstał pierwszy polski bank emisyjny – Bank Polski, zlikwidowany w 1886 r.