Poprzednie brzmienie tego przepisu sprowadzało się do stosunku osobistego między sędzią a jedną ze stron lub jej przedstawicielem, który mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego.
Czytaj także: Wyłączenie sędziego z mocy prawa
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wskazuje się, że wzbudzanie przez sądy zaufania w opinii publicznej ma zasadnicze znaczenie w demokratycznym społeczeństwie; w tym celu art. 6 konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r., DzU z 1993 r. nr 61, poz. 284 z późn. zm.) wymaga, aby sąd objęty zakresem stosowania tego artykułu był bezstronny. Bezstronność zazwyczaj oznacza brak uprzedzeń i stronniczości, a jej istnienie lub brak może być sprawdzane na różne sposoby. Trybunał w związku z tym rozróżniał podejście subiektywne, tj. podejście obejmujące ocenę osobistych przekonań lub interesów danego sędziego w konkretnej sprawie, oraz podejście obiektywne, tj. podejście rozstrzygające, czy skarżący dysponuje wystarczającymi gwarancjami, aby wykluczyć wszelkie uprawnione wątpliwości w tej mierze (wyrok ETPC z 10 stycznia 2017 r., sprawa nr 56134/08, Korzeniak v. Polska, LEX nr 2184935, https://hudoc.echr.coe.int/).
Jak przyjął Sąd Najwyższy – powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 lipca 2004 r., sygn. akt SK 19/02, OTK ZU 2004, nr 7A, poz. 67 – prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd jest gwarantowane przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zatem prawo do wyłączenia sędziego jest konstytucyjną gwarancją prawa do bezstronnego sądu (postanowienie SN z 21 kwietnia 2011 r., sygn. akt III UZ 9/11, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami). Celem instytucji wyłączenia sędziego jest zapewnienie sprawowania wymiaru sprawiedliwości w warunkach optymalnych, wyłączających wątpliwości co do bezstronności sędziego. Należy mieć na uwadze wyeliminowanie nie tylko wątpliwości stron, ale także wątpliwości samego sędziego co do obiektywnego rozstrzygnięcia sprawy (postanowienie SN z 21 listopada 2016 r., sygn. akt II UO 5/16, z powołaniem się na wcześniejsze postanowienie SN z 3 sierpnia 1973 r., sygn. akt II CZ 135/73, LEX nr 1673137).
O możliwości wyłączenia sędziego od rozpoznania sprawy nie decyduje samo subiektywne przekonanie strony o braku jego bezstronności, ale faktyczne wystąpienie okoliczności uzasadniających to odczucie. Instytucja wyłączenia sędziego na wniosek nie jest związana z wystąpieniem jakiejkolwiek wątpliwości co do bezstronności sędziego rozpoznającego sprawę, ale z ujawnieniem się uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności sędziego. Ciężar uprawdopodobnienia wystąpienia takich okoliczności spoczywa na stronie składającej wniosek o wyłączenie sędziego (wyrok SN z 21 marca 2018 r., sygn. akt V CSK 256/17). Podobnie wyraził się Sąd Najwyższy w innym orzeczeniu, stwierdzając, że instytucja wyłączenia sędziego na wniosek (iudex suspectus) nie jest związana z wystąpieniem jakiejkolwiek wątpliwości co do bezstronności sędziego rozpoznającego sprawę, ale z ujawnieniem się uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności sędziego. O możliwości wyłączenia sędziego od rozpoznania sprawy nie decyduje samo odczucie strony co do bezstronności sędziego, ale odczucie co do tych wątpliwości musi być uzasadnione w okolicznościach danej sprawy, a ciężar uprawdopodobnienia wystąpienia takich okoliczności spoczywa na stronie wnoszącej o wyłączenie sędziego (postanowienie SN z 10 stycznia 2017 r., sygn. akt III UO 3/16). Orzeczenie o wyłączeniu jest niezbędne zawsze wtedy, gdy przynajmniej u jednej ze stron powstało choćby subiektywne, ale uzasadnione wątpienie w bezstronność sędziego. Takiego przeświadczenia nie uzasadnia sam udział sędziego, który nie brał udziału w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, we wcześniejszych etapach postępowania w danej sprawie, ani też w ściśle z nią związanym incydentalnym postępowaniu o udzielenie zabezpieczenia powództwa (postanowienie SN z 15 grudnia 2011 r., sygn. akt II CZ 135/11, oraz powołany w jego uzasadnieniu wyrok SN z 24 lipca 2009 r., sygn. akt II CSK 61/09, i postanowienia SN z 29 października 1993 r., sygn. akt I CO 37/93, LEX nr 78451, z 4 grudnia 1969 r., sygn. akt I CZ 124/69, LEX nr 6629). Hipotezie art. 49 k.p.c. odpowiada sytuacja, w której strona wykaże istnienie między nią a sędzią określonego stosunku emocjonalnego, który mógłby wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Samo przeświadczenie strony, że sędzia prowadzi proces wadliwie, a zwłaszcza nieobiektywnie, nie jest przesłanką żądania wyłączenia sędziego. Strona może zwalczać wadliwe orzeczenia wydawane przez sąd za pomocą środków odwoławczych, natomiast nie może wpływać na skład sądu rozpoznającego sprawę poprzez składanie nieuzasadnionego wniosku o wyłączenie sędziego (wyrok SN z 6 maja 2010 r., sygn. akt II PK 344/09).
Zarówno przepisy ustrojowe sądownictwa, jak i judykatura jednoznacznie wskazują na brak jakichkolwiek istotnych zależności zachodzących między sędzią – organem (podmiotem) władzy sądowniczej – a sądem jako jednostką organizacyjną Skarbu Państwa lub pracodawcą sędziego (uchwała SN z 11 września 2014 r., sygn. akt III CZP 66/14, zob. też postanowienie SN z 11 grudnia 2009 r., sygn. akt V CO 68/09, postanowienia TK z 30 lipca 2015 r., sygn. akt Ts 347/14, OTK ZU B/2016, poz. 94, z 1 lipca 2015 r., sygn. akt Ts 70/14, OTK ZU 2015, nr 4B, poz. 364; por. jednak też postanowienia SN z 9 lutego 2011 r., sygn. akt III PZ 11/10 i z 10 marca 2015 r., sygn. akt II UO 1/15).
Wniosek o wyłączenie sędziego musi ściśle określać osobę (tożsamość) sędziego, której dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłączenia. Jeżeli wniosek dotyczy większej liczby sędziów, to wszyscy powinni być oznaczeni poprzez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich. Uwzględniając treść art. 49 k.p.c. oraz fakt, że dane obejmujące imiona i nazwiska sędziów tworzących składy rozpoznające poszczególne sprawy są jawne, wymaganie to musi być uznane za zupełnie elementarne. Braki lub niedokładności w tym zakresie uniemożliwiają nadanie wnioskowi właściwego biegu, co oznacza, że zachodzi podstawa do wszczęcia postępowania naprawczego. Dopiero od chwili skutecznego, wolnego od wad formalnych, złożenia wniosku sędzia staje się iudice suspecto (postanowienie SN z 21 kwietnia 2004 r., sygn. akt III CO 2/04, oraz powołane w jego uzasadnieniu judykaty). Złożenie wniosku o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego nie jest wyłącznie czynnością procesową związaną z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, gdyż w istocie wniosek taki uruchamia postępowanie o charakterze ustrojowym, a nie procesowym. Prawo żądania wyłączenia sędziego jest konstytucyjną gwarancją prawa do bezstronnego sądu, a ograniczenia w realizacji tego prawa są niedopuszczalne. Należy więc uznać, iż powód może samodzielnie złożyć wniosek o wyłączenie sędziów tego sądu i okoliczność ta nie może stanowić podstawy do jego zwrotu (wyrok SN z dnia 20 października 2016 r., sygn. akt II CSK 72/16 oraz wyrok SN z dnia 25 listopada 2015 r., sygn. akt II CSK 752/14; por. jednak zarządzenie SN z dnia 26 czerwca 2012 r., sygn. akt II UO 2/12).
Należy również pamiętać, że wniosek o wyłączenie sędziego (zwłaszcza kolejny) podlega ocenie pod kątem nadużycia praw procesowych (art. 3 k.p.c.; zob. postanowienie SN z dnia 16 czerwca 2016 r., sygn. akt V CSK 649/15 i wyrok SN z dnia 25 listopada 2015 r., sygn. akt II CSK 752/14)..
Autor jest radcą prawnym, doktorem nauk prawnych, wykładowcą Uczelni Łazarskiego w Warszawie
