Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) to wiodący program udzielania przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (Ministerstwo) dotacji z budżetu państwa sektorowi organizacji pozarządowych. W latach 2005-2016, w ramach czterech edycji FIO, organizacje pozarządowe wykorzystały prawie 620 mln zł dotacji. Najwyższa Izba Kontroli wzięła pod lupę działalność programu w latach 2012-2015.
Jak zauważa NIK, realizację celów głównych programów FIO mierzono wskaźnikami dotyczącymi całego sektora organizacji pozarządowych. Tymczasem dotacje ze środków FIO, stanowiące jedynie około 2,5 promila przychodów sektora, nie miały większego wpływu na jego sytuację. Przyjęty system mierników dla monitorowania osiągania czterech celów szczegółowych w zakończonym Programie Operacyjnym FIO 2009-2013 nie spełniał przypisanej im roli.
Spośród ustanowionych 17 wskaźników, dla 9 przekroczono zakładane wartości docelowe, a dla 8 ich nie osiągnięto. Przykładowo, liczba dofinansowanych projektów była przeszło trzykrotnie mniejsza od przewidywanej, mimo iż planowane środki wykorzystano w całości. Z kolei po prawie trzech latach funkcjonowania edycji FIO rozpoczętej w 2014 r., Ministerstwo nie dysponowało pomiarem dla czterech spośród 14 wskaźników realizacji celów szczegółowych oraz dla jednego z sześciu wskaźników celu głównego. Ponadto na niewłaściwą konstrukcję wskaźników lub błędy w realizacji programów FIO wskazuje poziom realizacji wartości docelowych wskaźników wahający sią dla 2015 r. od 11 proc. do 2.575 proc.
Różnorodność projektów, swoboda wnioskodawców w ustalaniu rezultatów i brak standardów ich pomiaru, utrudniały ekspertom porównywanie nakładów i efektów pomiędzy wnioskami o dotacje zgłaszanymi do konkursów ofert. Przyjętą praktyką było określanie przez oferenta we wniosku rezultatów, jakie zostaną osiągnięte w wyniku projektu, łącznie z podaniem wskaźników pomiaru tych rezultatów oraz ich wartości docelowej. Częsta była też praktyka obniżania wnioskowanej dotacji i budżetu całego projektu. Zmianom zakresu rzeczowego realizowanych projektów nie towarzyszyło dostosowanie wskaźników rezultatu lub urealnienie ich wartości docelowych. We wszystkich skontrolowanych tego rodzaju przypadkach akceptowano niewykonanie wskaźników rezultatu, niezależnie od proporcji w stosunku do zmniejszonej kwoty dotacji. Oznacza to, że faktyczne porównanie nakładów z efektami realizacji projektu następowało nie w ramach konkursu, ale na etapie oceny sprawozdania, już po wykonaniu zadania. Począwszy od 2015 r. zrezygnowano w regulaminach konkursów FIO z zapisów definiujących rezultaty jako pożądane zmiany, w odróżnieniu od produktu, czyli samego wykonania projektu.
Stwierdzono przypadki nieprzestrzegania przepisów i procedur obowiązujących przy przyznawaniu i rozliczaniu środków FIO oraz nieskuteczności nadzoru Ministerstwa nad ich wykorzystaniem, zwłaszcza w odniesieniu do przypadków zlecania przez beneficjentów FIO realizacji zadań podwykonawcom. Niewskazywanie w umowach z beneficjentami podwykonawców zadań merytorycznych, a korzystanie z ich usług w praktyce, naruszało obowiązujące przepisy. Nie stwierdzono, aby Ministerstwo kwestionowało w takich przypadkach poprawność rozliczenia środków. Należy zauważyć, że określenie w umowach warunków zlecania podwykonawstwa jest głównym zabezpieczeniem zakupu przez beneficjentów usług na zasadach uczciwej konkurencji oraz równego traktowania wykonawców, bowiem dotowane organizacje nie muszą stosować prawa o zamówieniach publicznych.
