Uprawnienia i możliwości organów samorządu sędziowskiego budzą duże kontrowersje. Dlatego warto przybliżyć tę problematykę. Tym bardziej że obrosła siecią mitów i różnych wyobrażeń.
Samorząd sędziowski jest wykorzystaniem przewidzianego w Konstytucji RP uprawnienia do tworzenia samorządów. Wyróżnia się on jednak znacznymi odrębnościami w porównaniu z innymi samorządami typu zawodowego czy korporacyjnego. Według art. 17 ust. 1 Konstytucji RP w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Ustawa zasadnicza odsyła zatem w kwestii możliwości tworzenia samorządów do konkretnych rozwiązań ustawowych, pozostawiając im sprecyzowanie zasad ich działania i uprawnień.
Samorząd sędziowski jest unormowany w przepisach prawa o ustroju sądów powszechnych. Według art. 3 § 1 tej ustawy sędziowie tworzą samorząd, którego organami są: zgromadzenie ogólne sędziów apelacji, zgromadzenie ogólne sędziów okręgu oraz zebranie sędziów danego sądu. Analizując ogólnie uprawnienia organów samorządu sędziowskiego, można stwierdzić, że ma on wyłącznie uprawnienia opiniodawcze i informacyjne. Mogą one ponadto wybierać swoich przedstawicieli do wyższych organów tego samorządu. Nie mają natomiast żadnych uprawnień władczych, a w szczególności wobec organów sądu, tj. prezesa sądu, dyrektora lub kolegium danego sądu.
Zebranie sędziów
Najbardziej powszechnym organem samorządu sędziowskiego jest zebranie sędziów każdego sądu. Z mocy ustawy wszyscy oni są bowiem członkami organu samorządowego na poziomie danego sądu (art. 36a usp). Zebrania te mogą się odbywać we wszystkich rodzajach sądów. Ich uprawnienia są jednak zróżnicowane i zależą od rodzaju sądu. W myśl art. 36a § 3 usp zebranie sędziów wykonuje zadania określone w ustawach oraz wysłuchuje informacji prezesa sądu o działalności sądu i wyrażają stosowną opinię.
Próżno by jednak poza ustawą o ustroju sądów powszechnych poszukiwać jakichś ustawowych uprawnień zebrania sędziów. Natomiast w tej ustawie przewidziano, że gdy chodzi o sąd rejonowy, to jego zebranie sędziów poza tym, co wskazano powyżej, wybiera przedstawicieli do zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu. Opiniuje nadto informację roczną o działalności sądu sporządzoną przez prezesa sądu rejonowego. W myśl natomiast art. 25 § 1 usp zostaje także zapoznane przez ministra sprawiedliwości lub prezesa przełożonego sądu z powołanym prezesem sądu rejonowego. Warto także zaznaczyć, że według projektowanej nowelizacji będzie mogło ono wybierać jednego członka kolegium sądu okręgowego. Takie też uprawnienie najnowsza nowelizacja ma przyznać zebraniu sędziów sądu okręgowego, którzy będą mogli wybrać dwóch członków jego kolegium. Na tym wyczerpują się ustawowe kompetencje tych zebrań.