Prof. Maciej Gutowski: Po wyborach w 2023 r. stworzyliśmy precedens, którego dziś jesteśmy zakładnikami

Wybory to esencja demokracji. Reguły dotyczące ich przeprowadzania znajdziemy w konstytucji i w opartym na niej kodeksie wyborczym. Nad prawidłowością procesu wyborczego czuwać ma wiele instytucji i osób (komisarze wyborczy, komisje wyborcze, ich przewodniczący, a także Państwowa Komisja Wyborcza). Z uwagi na możliwe nieprawidłowości ostatecznie w myśl art. 129 ust. 1 konstytucji, ważność wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej stwierdza Sąd Najwyższy w oparciu o rozpoznanie protestów przeciwko wyborowi prezydenta.

Konstytucja nie określa izby SN właściwej do rozpoznania protestów, a czyni to art. 26 § 1 pkt 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, powierzając jego rozpoznanie Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Izbie zakwestionowanej licznymi orzeczeniami Trybunału Sprawiedliwości UE (np. wyrok z 21 grudnia 2023 r., C-718/21) i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwłaszcza wyrok pilotażowy z 23 listopada 2023 r., Wałęsa przeciwko Polsce, skarga nr 50849/21) z powodu niespełniania warunków bezstronnego i niezawisłego sądu, będącej przedmiotem obowiązku polskiego ustawodawcy do działań naprawczych.

Czytaj więcej

Prawo dla Ciebie

Trwa jawne posiedzenie SN ws. ważności wyborów. Adam Bodnar wyłączony?

Trwa jawne posiedzenie Sądu Najwyższego w sprawie ważności wyborów prezydenckich. Izba Kontroli N...

Orzecznictwo ETPC i TSUE, a wybory. Czy istnieje jednolity standard w sprawach stwierdzania ważności wyborów?

Trzeba przyznać, że o ile w sprawach osób poszukujących ochrony sądowej istnieje jednolity standard unijny rozpoznania sprawy przez niezależny i bezstronny sąd ustanowiony na mocy ustawy (Karta praw podstawowych i Europejska Konwencja Praw Człowieka), to jednolitego standardu w sprawach stwierdzania ważności wyborów nie ma. W poszczególnych krajach należących do UE kompetencję do weryfikacji ważności wyborów mają sądy konstytucyjne, rada konstytucyjna, parlamenty, a w polskim przypadku Sąd Najwyższy. Nie ma natomiast wątpliwości, że wskazany w art. 129 konstytucji jako właściwy do rozpoznania ważności wyboru prezydenta Sąd Najwyższy musi odpowiadać standardowi konstytucyjnemu.

Aby odpowiedzieć na pytanie, czy standard sądowy wymagany jest w sprawie ważności wyboru prezydenta, należy wyjść od mechanizmu i charakteru prawnego rozpoznania protestów wyborczych. Wnoszone mogą być one przez wyborcę, pełnomocnika wyborczego lub przewodniczącego właściwej komisji wyborczej, w terminie 14 dni od podania do publicznej wiadomości wyników wyborów przez PKW. Sąd Najwyższy rozpatruje sprawę ważności wyboru Prezydenta RP, w pierwszym etapie rozpoznając protesty wyborcze w składzie trzech sędziów w postępowaniu nieprocesowym. Ma dość swobodną możliwość przeprowadzania dowodów, często w drodze pomocy prawnej sądów rejonowych lub okręgowych, nawykłych do prowadzenia postępowania dowodowego. Jest to klasyczny etap sądowy. Ten etap kończy się wydaniem postanowienia – opinii o niezasadności lub zasadności zarzutów protestu oraz czy stwierdzone nieprawidłowości miały wpływ na wynik wyborów.

Czytaj więcej

Prawo dla Ciebie

Jest wniosek Adama Bodnara do SN ws. ważności wyborów

Prokurator Generalny Adam Bodnar wniósł do SN o stwierdzenie ważności wyborów prezydenckich, ale...

Sąd Najwyższy. Co się dzieje po rozpatrzeniu protestów wyborczych

Dopiero w drugim etapie, po rozpoznaniu wszystkich protestów wyborczych, Sąd Najwyższy w składzie pełnym Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, na podstawie opinii wydanych w wyniku rozpoznania protestów i sprawozdania PKW, rozstrzyga przy udziale prokuratora generalnego i przewodniczącego PKW o ważności lub nieważności wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej. Rozstrzygnięcie oparte na opiniach w sprawach poszczególnych protestów przybiera formę uchwały, wydawanej w ciągu 30 dni od podania wyników wyborów do publicznej wiadomości przez PKW. Stwierdzenie przez SN ważności wyboru prezydenta otwiera drogę do zaprzysiężenia przez Zgromadzenie Narodowe. Stwierdzenie nieważności oznacza natomiast, zgodnie z art. 129 ust. 3 Konstytucji RP, konieczność przeprowadzenia nowych wyborów. Drugi etap postępowania odpowiada zatem postępowaniu sądowemu przed Sądem Najwyższym, choć ma swoją specyfikę.

Czytaj więcej

Prawo dla Ciebie

Prezes Izby Kontroli Nadzwyczajnej: Zdążymy rozpatrzyć wszystkie protesty

Na pewno zdążymy z rozpatrzeniem wszystkich protestów wyborczych. Nie widzę obecnie przesłanek do...

Realizacja prawa do rozpoznania protestu przez SN nie jest bezwzględna, gdyż może być on wniesiony z powodów ściśle określonych:

– przestępstwa przeciwko wyborom, mającego wpływ na przebieg głosowania, ustalenia wyników głosowania albo wyników wyborów, lub

– naruszenia przepisów kodeksu wyborczego dotyczących głosowania, ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów, mającego wpływ na wynik wyborów (art. 82 k.w.).

Podstawą protestu może być, jak wskazuje liczne orzecznictwo SN, w szczególności informacja o wykształceniu kandydata, poszanowanie równych szans kandydatów lub wyborców, zasady pozyskiwania i finansowania kampanii, neutralność i bezstronność organów i instytucji publicznych, wolność, neutralność i bezstronność mediów, stabilność procesu wyborczego. Jednak warunkiem koniecznym skutecznego zakwestionowania wyboru prezydenta przez SN jest wykazanie, że naruszenie lub przestępstwo miało wpływ na wynik wyborów (tak np. uchw. SN z 9.12.1995 r., III SW 1102/95).

W następstwie jednego protestu wykazanie wpływu jest mało prawdopodobne. Istotna staje się więc skala ewentualnych naruszeń. O tej mówi się dziś, że jest ogromna, gdyż do Sądu Najwyższego wpłynęło około 56 tysięcy protestów wyborczych. Skoro jednak zakres protestów wyznacza ramy rozpoznania, to przez prokuratora generalnego uchybienia powinny być wzięte pod uwagę przez SN, w ramach jednak złożonych skutecznie protestów.

Czytaj więcej

Prawo dla Ciebie

Prof. Safjan o zaprzysiężeniu Karola Nawrockiego: Precyzuję stanowisko

Są poważne wątpliwości dotyczące prawidłowości liczenia głosów w wyborach prezydenckich, które na...

Polska konstytucja przewidziała sądowy mechanizm weryfikacji wyboru prezydenta

W świetle powyższego mechanizmu trudno mieć wątpliwości, że polska konstytucja przewidziała sądowy mechanizm weryfikacji wyboru prezydenta. Jest jasne, że został on oparty na indywidualnym prawie sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia protestu bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 konstytucji) i że każdy protest powinien być rozpatrzony. Z uwagi na zasadniczą tożsamość standardu konstytucyjnego, prawnounijnego i konstytucyjnego standardu prawa do sądu należy powiedzieć, że orzeczenia wydawane przez sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej SN nie będą mogły zostać uznane za podjęte przez sąd niezależny i bezstronny.

Problem polega jednak na tym, że mamy wątpliwy mechanizm kolizyjny, ponieważ nie obowiązuje już ustawa o SN przewidująca kognicję Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Co prawda znane są przypadki sądowego pominięcia ustawy obowiązującej i zastosowania poprzednio obowiązującej w następstwie stosowania prawa unijnego, jednak tu – jak wcześniej wskazałem – nie ma jednolitego unijnego standardu w zakresie wyborów, a jedynie standard prawa do sądu w sprawach sądowych.

Czytaj więcej

Prawo dla Ciebie

Czy Sąd Najwyższy zatwierdzi wybory? Trwa bitwa o Izbę Kontroli Nadzwyczajnej

O ważności wyborów prezydenckich zdecyduje we wtorek 18 sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spr...