Franciszek, ulubiony święty

„Ekstaza świętego Franciszka" to jedyny obraz El Greca w zbiorach polskich. Znajduje się na stałe w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach, które jest inicjatorem obchodów u nas Roku El Greca i z tej okazji postanowiło pokazać obraz w Warszawie i Krakowie. A na Zamku Królewskim w Warszawie odbędzie się międzynarodowa konferencja naukowa „Sztuka doby El Greca", poświęcona całemu dorobkowi tego wspaniałego wizjonera.

Rok El Greca w Polsce - czytaj więcej

Odkrycie na plebanii

– Świętujemy Rok El Greca i jednocześnie dziesięciolecie prezentacji obrazu w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach – mówi „Rz" dyrektor muzeum ks. Robert Mirończuk. – Losy dzieła w Polsce znamy od 1927 roku, kiedy wikary z Kosowa Lackiego kupił go w antykwariacie w Warszawie na prośbę parafian na imieniny proboszcza. Proboszcz do końca życia nie miał świadomości, jak wielkie dzieło posiada.

Dopiero w latach 60. historyczki sztuki Izabella Galicka i Hanna Sygietyńska zwróciły uwagę na obraz, sądząc, że pochodzi z warsztatu El Greca. Gdy w następnej dekadzie przeprowadzona została jego konserwacja, niespodziewanie odkryto z tyłu płótna oryginalną sygnaturę artysty. Do dziś nie wiemy, jak dzieło znalazło się w Polsce i kto był jego właścicielem. Wszystkie opowieści na ten temat, np. o napoleońskim żołnierzu maszerującym z obrazem na Moskwę, to legendy.

– Franciszek z widocznymi stygmatami trwa w ekstazie, wpatrując się w Niewidzialnego – opowiada ks. Mirończuk. – Jakby był na ziemi, a jednocześnie zachwyt ciągnął go w boski świat poza ramę obrazu. Nienaturalne chmury i kolory potęgują niezwykłość sceny.

Dzieło datowane jest na lata 1575–1580, czyli początek pobytu El Greca w Hiszpanii, ale fascynacja artysty świętym musiała wywodzić się jeszcze z czasów włoskich.

Sześć wariantów

– To jeden z najpopularniejszych tematów w sztuce El Greca. Dawniej przypisywano artyście około stu płócien z postacią świętego. Przypuszczam, że do dziś zachowało się ich około 70 – mówi „Rz" ks. prof. Andrzej Witko z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. – Można je podzielić na sześć wariantów.

Pierwszy, najwcześniejszy, sięga pobytu artysty w Wenecji. Św. Franciszek przyjmuje tam stygmaty od Serafina. – W drugim – kontynuuje profesor – jest pogrążony w modlitwie z rękami skrzyżowanymi; w trzecim kontempluje krzyż. Czwarty przedstawia Franciszka w ekstazie z rozłożonymi rękami. Tych obrazów jest mało, około ośmiu, i do nich właśnie należy siedlecki. Piąty wariant to wizja świętego objawiająca się gdzieś w chmurach (a jednocześnie powalająca towarzyszącego mu brata Leona). W szóstym, najbardziej popularnym, Franciszek, trzymając czaszkę, medytuje nad marnością życia i przemijaniem, także w obecności brata Leona. Bywają mieszanki tych wariantów i bardzo rzadkie przedstawienia św. Franciszka z innymi świętymi. Obraz siedlecki jest prawie nieobecny w światowej literaturze naukowej. Majowa sesja na Zamku Królewskim może to zmienić, w programie jest referat poświęcony ikonografii św. Franciszka.

Domenikos Theotokopulos, zwany El Greco, urodził się na Krecie w 1541 roku. Opuścił ją w wieku 25 lat, najpierw przez dziesięć lat zgłębiał tajniki warsztatu włoskich mistrzów w Wenecji oraz w Rzymie. Tam dokonała się pierwsza radykalna metamorfoza jego sztuki. Pod wpływem dzieł Tycjana, Michała Anioła, Tintoretta wyzwolił się z kanonu bizantyjskiego malarstwa. Przestał malować ikony i zaczął tworzyć własne kompozycje.

Potem ruszył do Hiszpanii i zamieszkał w Toledo, gdzie spędził 37 lat. Mimo że zawsze podpisywał się greckim nazwiskiem, jego hiszpańskie związki w życiu i sztuce okazały się bardzo silne.

Twórca manieryzmu

W Hiszpanii odnalazł też własny styl, wyrażający burzliwą duchowość i religijny mistycyzm połączony z gwałtowną ekspresją. Postacie o charakterystycznie wydłużonych sylwetkach na obrazach El Greca pojawiają się odtąd w dynamicznych wizyjnych kompozycjach o niezwykle intensywnej kolorystyce i udramatyzowanej grze światła. W ten sposób artysta staje się twórcą nowego nurtu – manieryzmu, łamiącego reguły renesansowej harmonii, który w pełni docenili dopiero XX-wieczni malarze.

El Greco zmarł 7 kwietnia 1614 roku w Toledo. Obchody 400. rocznicy jego śmierci rozpoczęły się w tym mieście już w styczniu. W tamtejszej katedrze znajduje się słynne „Expolio" z Chrystusem w szkarłatnej szacie. Museo de Santa Cruz w Toledo w otworzy w marcu wielką wystawę dzieł El Greca z kolekcji z całego świata, m.in. z National Gallery w Londynie, paryskiego Luwru czy Museum of Art w Nowym Jorku. Prado w Madrycie szykuje w czerwcu wystawę „El Greco i współczesne malarstwo" z obrazami mistrza, Maneta czy Picassa.

Rok El Greca w Polsce

Inicjatorem polskich obchodów jest Muzeum Diecezjalne w Siedlcach.

W komitecie honorowym Roku El Greca uczestniczą: przedstawiciele władz Kościoła Katolickiego, ministrowie Kultury i Dziedzictwa Narodowegooraz Edukacji Narodowej, ambasadorowie Republiki Greckiej, Królestwa Hiszpanii i Republiki Włoskiej.

Współpraca: Zamek Królewski w Warszawie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Galeria Sztuki Gufo Grande z Warszawy, Miejski Ośrodek Kultury i Miejska Biblioteka Publiczna w Siedlcach i inne instytucje.

Program:

21 lutego  - Konferencja prasowa w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach, rozpoczynająca Rok El Greca;

Ogłoszenie Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego  „SIEDLCE - PRZYSTANEK EL GRECO" (przyjmowanie prac do 7.04, ogłoszenie wyników i gala 14.06).

Ogłoszenie Konkursu Wiedzy o El Greco dla gimnazjów i szkół średnich w województwie mazowieckim i lubelskim.

7 marzec (i siódmy dzień każdego następnego miesiąca)  - „Spotkanie z jednym obrazem El Greca", omawianym przez wybitnych historyków sztuki; MOK w Siedlcach, godz. 19

28-30 maja - Międzynarodowa konferencja naukowa „ SZTUKA DOBY EL GRECA", organizowana we współpracy z Zamkiem Królewskim w Warszawie (prof. Andrzej Rottermund) oraz Uniwersytetem Papieskim Jana Pawła II w Krakowie (prof. Kazimierz Kuczman). Dzień pierwszy rozpocznie się na Zamku Królewskim w Warszawie, dwa następne dni w Pałacu Ogińskich w Siedlcach.

wrzesień - październik 2014  - pokaz obrazu „Ekstaza św. Franciszka" El Greca na Zamku Królewskim w Warszawie.

27 kwiecień - 9 maj  - Plener malarski z udziałem artystów z zagranicy; wystawa w Sali Podlasie do 30 maja, zakończona aukcją prac.

sierpień - Wakacje z El Grekiem: wyjazd do Hiszpanii: „Śladami El Greca".

14 września - Dzień El Greca w trakcie Dni Siedlec.

4 październik - Urodziny św. Franciszka; ogromny tort na placu Sikorskiego w Siedlcach

11 październik - Halowy Turniej Piłki Nożnej rozgrywanego w ramach obchodów „Roku El Greco", hala Agencji Rozwoju Miasta w Siedlcach ul. Prusa, godz. 10.

18 października - koncert w 10 rocznicę publicznej prezentacji obrazu El Greca.

marzec - kwiecień 2015 - prezentacja „Ekstazy św. Franciszka" El Greca w Krakowie.