Bochniarz: Tolerancja pomoże dogonić Europę

[wyimek]

[/wyimek]

Wprowadzanie do dyskusji o tolerancji problemu rozwarstwienia społecznego – podziału na biednych i bogatych, wykształconych i mniej wykształconych – jest, moim zdaniem, zadaniem dość karkołomnym. Zawiera bowiem wewnętrzne, ukryte założenie, że podział na biednych i bogatych, wykształconych i niewykształconych, wygranych i przegranych, samodzielnych i roszczeniowych, beneficjentów systemu gospodarczego i jego ofiary, należących do middle class i członków underclass - jest trwały i ostry właśnie.

Takie założenie być może jest prawdziwe w odniesieniu do społeczeństw kastowych. W jakimś stopniu także wobec feudalnych społeczeństw stanowych. Może nawet odpowiada opisowi społeczeństwa epoki przemysłowej z jego względnie trwałymi podziałami klasowymi. Wobec współczesnego społeczeństwa polskiego wydaje mi się jednak chybione.

Liberalne społeczeństwa epoki postindustrialnej charakteryzuje bowiem znaczna mobilność pionowa. W czasie życia jednostki możliwe jest przemieszczanie się wzdłuż drabiny społecznej zarówno z dołu do góry, jak i w przeciwnym kierunku. I mimo, że wiele badań wskazuje, iż zazwyczaj ruch ten odbywa się o jeden, góra dwa szczeble, to przecież znane są przypadki fortun zdobywanych w ciągu życia jednostki dzięki własnym umiejętnościom, przedsiębiorczości czy innym talentom. Podział na warstwy społeczne jest przy tym zdecydowanie nieostry. Nie chodzi mi tu o problemy definicyjne, z jakimi borykają się badacze próbujący opisywać fenomen biedy czy bogactwa, ale o rzeczywisty obraz społeczeństwa, które stanowi pewne dynamiczne kontinuum.

Różnice te są nieostre i mają tendencję do zacierania się. Pewne style życia i mody kreowane przez wyższe warstwy społeczne przenikają do niższych. Niektóre rozrywki klas niższych dyfundują do sfer wyższych. Próby zhierarchizowania i ustrukturyzowania społeczeństwa na podstawie kryterium zamożności, stylu życia czy stylu konsumpcji doprowadziłyby do kompletnego chaosu.

Dotyczy to szczególnie społeczeństwa polskiego, gdzie procesy te są wyjątkowo dynamiczne, ze względu na stosunkowo krótki okres od początku transformacji. Sytuacja Polski jest przy tym odmienna od wielu innych krajów europejskich (i nie tylko) z jeszcze jednego powodu. Nasze społeczeństwo jest niemal homogeniczne pod względem rasowym i narodowościowym. To dodatkowo zaciera linię podziału pomiędzy biednymi i bogatymi, która w wielu krajach Zachodu w znacznej mierze pokrywa się z tymi właśnie podziałami, wzmacniając je i utrwalając. Te czynniki powodują, że w Polsce, mimo iż wielu polityków chciałoby inaczej, trudno mówić o bezpośrednim i faktycznym konflikcie pomiędzy mniej i bardziej zamożnymi warstwami społecznymi, a co za tym idzie - o konieczności wdrażania na tym polu jakiegoś szczególnego programu tolerancji.

Bardziej trafnie stan rzeczy opisuje teza amerykańskiego teoretyka społecznego Daniela Bella, który prawie pół wieku temu stwierdził, że nowe „walki klasowe” w społeczeństwie postindustrialnym w mniejszym stopniu związane są z wewnętrznymi konfliktami w przedsiębiorstwie między robotnikami a zarządzającymi, w większym natomiast – z naciskami rozmaitych zorganizowanych grup na budżet państwa. Przytaczam to sformułowanie, ponieważ Bell formułuje je z pozycji, bądź co bądź, konserwatywnych. Tymczasem we współczesnej Polsce to właśnie środowiska określające swoją orientację polityczną jako konserwatywną są najzagorzalszymi krytykami obecnego modelu społecznego.

Opisywany przez Bella konflikt w jakimś stopniu uosabia, równie niedawno popularna jak fałszywa, dychotomia państwo liberalne - państwo socjalne. Ten sztucznie stworzony konstrukt, mający służyć polaryzacji pola politycznego, w rzeczywistości jest niezmiernie niebezpieczny. Promuje bowiem, dysfunkcjonalny z punktu widzenia rozwoju, model etatystyczno-redystrybucyjny, w którym państwo zamienia się w Lewiatana, pożerającego coraz większe zasoby i próbującego za pomocą biurokratycznej machiny regulować coraz szersze obszary życia.

[srodtytul]Dziś czy jutro? [/srodtytul]

Tymczasem dziś, w szybko zmieniającym się świecie, nie chodzi o solidaryzm na poziomie redystrybucji, ale o budowanie społecznej spójności i wzmacnianie konkurencyjności, pozwalające pomnażać dobrobyt społeczeństwa. Tego nie da się zrobić bez uwzględniania takich faktów, jak globalizacja, konkurencja międzynarodowa, przemiany demograficzne czy postęp technologiczny.

Dylemat jest stosunkowo czytelny: wybieramy równość dzisiaj kosztem wyższego poziomu życia w przyszłości, czy stawiamy na rozwój w długim okresie kosztem równości dzisiaj?

[wyimek]Dialog społeczny jest warunkiem zachowania pokoju społecznego, a brak dialogu oznacza nie tylko napięcia społeczne, strajki i protesty, ale także obniża poziom zaufania do rządzących [/wyimek]

Pierwsza droga oznacza preferowanie podziału wytworzonego dochodu, a nie na tworzenie warunków do dynamicznego wzrostu gospodarczego w średnim i długim okresie. Druga zakłada znacznie wyższe tempo wzrostu gospodarczego i w efekcie wyższe tempo wzrostu PKB. Przyjęcie takiej strategii oznacza intensywny rozwój gospodarczy i znacznie wyższą konsumpcję w przyszłości. Jedyny minus – ta droga musi oznaczać przyzwolenie na wyższe nierówności dochodowe, bo to one napędzają dynamikę wzrostu. Co ważne – w tym wariancie uzyskalibyśmy także znacznie szybsze tempo wzrostu dochodów najuboższych, czego dowodzą analizy dróg rozwojowych wielu państwa świata.

Większość z nas może się zresztą w tej mierze odwołać do własnego doświadczenia. Mamy za sobą ponad 20 lat transformacji. W gruncie rzeczy, poza nielicznymi wyjątkami, wygrani jesteśmy wszyscy. Średnia płaca w końcu lat 80. ubiegłego stulecia wynosiła ok. 25 dol. Dziś przekracza 1 tys. dolarów. Poprawie uległy niemal wszystkie wskaźniki społeczne. Jesteśmy zdrowsi, dłużej żyjemy, jesteśmy bogatsi i lepiej wykształceni.

To prawda, zwrot ku gospodarce rynkowej i liberalnemu państwu, który dokonał się w Polsce, doprowadził do wzrostu różnic w poziomie zamożności Polaków. Rozwarstwienie społeczne nie jest jednak aż tak duże, jak chcieliby tego niektórzy zwolennicy społecznego egalitaryzmu, i nie powoduje aż tak znaczących napięć społecznych, jak przedstawiają to niektórzy uczestnicy polskiej debaty politycznej.

Zróżnicowanie dochodów jest we współczesnej Polsce zbliżone do europejskiej średniej. Mierzone współczynnikiem Giniego wynosi ok. 0,35, podobnie jak we Francji, na Litwie czy we Włoszech. Bardziej egalitarne od nas są kraje skandynawskie oraz Belgia, Czechy, gdzie wskaźnik ten osiąga wartość ok. 0,25. Z kolei nieco większe zróżnicowanie dochodów występuje w Wielkiej Brytanii czy Portugalii – ok. 0,4. Na przeciwnym biegunie znajdują się kraje Ameryki Łacińskiej i Afryki, gdzie wskaźnik ten sięga 0,65.

[srodtytul]Przepustka do lepszego świata [/srodtytul]

Rynek nieuchronnie prowadzi do społecznego podziału na wygranych i przegranych. W życie społeczne jest jednak także wbudowany mechanizm uczenia się. Rynek dokonuje selekcji skutecznych i mniej skutecznych strategii, pozwalając na odniesienie sukcesu tym, którzy przyjęli strategie bardziej skuteczne. Selekcja ta nie dotyczy jedynie wytwarzania produktów czy świadczenia usług, ale także sposobów poruszania się w konkurencyjnym otoczeniu. Rynek promuje zachowania prowadzące do osiągnięcia sukcesu, ale wskazuje również, które zachowania prowadzą do porażki.

Dzięki temu jednostki i grupy, które osiągają sukces, tworzą wzory zachowań wpływające na działania tych, którzy przegrali. Jednostki i grupy przegrane wyciągają wnioski ze swojej porażki i zdobytego dzięki niej doświadczenia, a następnie umiejętnie przejmują wzory zachowań i strategie zwycięzców.

Badacze społeczni dostrzegają te procesy także w Polsce. Ci, którzy pierwsi dokonali transgresji w nowy system, stanowią dziś grupę wygranych. Ale ci, który przegrali, także zaczynają dostrzegać swoją szansę. Biedniejsi uczą się poruszać w nowym systemie instytucji. Zmieniają strategie życiowe. Coraz częściej są przekonani, że oczekiwanie na państwową pomoc na niewiele się zda. Szukają dla siebie pól aktywności, które pozwolą im na lepsze życie. Coraz częściej dostrzegają także, że dla ich dzieci szansą na uniknięcie ubóstwa jest edukacja. Zasoby kapitału kulturowego, jakim dysponują poszczególne jednostki są jednym z najistotniejszych czynników determinujących ich życiowe szanse. Wykształcenie jest ich bodaj najważniejszym składnikiem. I tu jednak mamy do czynienia z istotnym postępem. Poziom scholaryzacji na poziomie wyższym jest dziś nieporównywalny z tym sprzed 20 lat. Jakkolwiek można mieć zastrzeżenia do jakości kształcenia w wielu szkołach wyższych, to nie da się zaprzeczyć, że wykształcenie jest jednym z czynników ułatwiających mobilność społeczną. Stanowi swego rodzaju przepustkę do lepszego świata.

[wyimek][b][link=http://debaty.tezeusz.pl/ "target=_blank"]Więcej tekstów w serwisie tezeusz.pl[/link][/b][/wyimek]

Badania ilościowe, na reprezentatywnych próbach, wskazują, że zdobycie kwalifikacji zawodowych przydatnych na rynku pracy jest najlepszym sposobem na osiągnięcie sukcesu ekonomicznego. Zagrożenie pauperyzacją wśród osób z wyższym wykształceniem i ich rodzin jest najniższe. Nawet jeśli osobom takim zdarzają się epizody biedy, to są one przejściowe i zazwyczaj stosunkowo krótkotrwałe. Odsetek rodzin biednych wśród absolwentów wyższych uczelni nie przekracza 2 proc., podczas gdy wśród rodzin z wykształceniem podstawowym sięga jednej piątej. Brak wykształcenia jest też najsilniejszym czynnikiem powodującym utrwalanie się biedy i prowadzącym do jej dziedziczenia.

[srodtytul]Kapitał społeczny [/srodtytul]

Dyfuzja dobrobytu dokonuje się nie tylko na poziomie społecznym i kulturowym, ale także na poziomie ekonomicznym. Truizmem jest stwierdzenie, że bez ludzi aktywnych, przedsiębiorczych, którzy wypracowują istotne nadwyżki, trudno o zachowanie odpowiedniego poziomu inwestycji. I że to oni przyczyniają się do tworzenia miejsc pracy.

W tym aspekcie pamiętać należy również o społecznej odpowiedzialności biznesu. Ta idea, promowana przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych Lewiatan, polega na odczytaniu na nowo zobowiązań, jakie biznes ma wobec społeczeństwa. Chodzi w niej o uwzględnienie w toku prowadzonej działalności nie tylko interesu udziałowców firmy, ale także innych interesariuszy: pracowników, klientów, lokalnej społeczności. Od kilku lat promujemy ten sposób myślenia w środowiskach przedsiębiorców. Robimy to w przekonaniu, że cele gospodarcze muszą być harmonizowane ze społecznymi, pod warunkiem jednak, że nie sparaliżuje to wzrostu gospodarczego, który jest niezbędny, jeśli Polska ma przestać być jednym z najbiedniejszych krajów UE. Przypominamy podstawową prawdę, o której wielu uczestników debaty publicznej zdaje się zapominać: żeby móc dzielić, trzeba najpierw wypracować nadwyżkę. Racjonalnie dzielić można bowiem jedynie to, co zostało wytworzone.

W tym kontekście możemy powrócić do zagadnienia tolerancji, które jest przedmiotem tej debaty, z jeszcze jednej strony. Do osiągnięcia sukcesu ekonomicznego w skali kraju potrzebujemy deficytowego dziś w kraju kapitału społecznego. Jego budowa to dziś nasza najpilniejsza potrzeba. Niski poziom zaufania do instytucji i ludzi, uczestnictwa w życiu lokalnym, publicznym utrudnia rozwój gospodarczy i rozwiązywanie najważniejszych problemów społecznych.

Deficyt zaufania i zaangażowania jest bez wątpienia skutkiem wielu lat życia w państwie autorytarnym, a także trudnego okresu transformacji gospodarczej, która dla części osób oznaczała relatywny spadek poziomu życia i wzrost dystansu do beneficjentów tejże transformacji.

Ograniczanie wykluczenia społecznego to wyzwanie dla wspólnot samorządowych, państwa, organizacji pozarządowych, ale także przedsiębiorców.