Rotmistrz oczerniony

Głośno się zrobiło o przygotowanym przez pana albumie „Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948”. Profesor Andrzej Romanowski w artykule „Tajemnice Witolda Pileckiego” opublikowanym w tygodniku „Polityka” analizuje przedstawione w nim przez pana dokumenty. Według niego wynika z nich, iż rotmistrz Pilecki nie był taką świetlaną postacią: zdradził współpracowników, by na koniec wykazać się lojalnością wobec komunistycznych władz. Nie zauważył pan tych dokumentów?

Jacek Pawłowicz:

Pan Romanowski wyrwał te dokumenty z kontekstu. Widać, że w ogóle nie zapoznał się z aktami śledztwa. Pytanie więc, dlaczego dokonuje analizy drobnej tylko części akt, które przedstawiłem w albumie popularnonaukowym. Nie jest to pełna biografia Pileckiego ani poważna praca naukowa. Skupiłem się na tym, by pokazać rotmistrza poprzez dokumenty i pamiątki, które po nim pozostały. Wszystko konsultowałem z córką i synem Witolda Pileckiego.

Andrzejowi Romanowskiemu chodziło o to, by ośmieszyć IPN

Porozmawiajmy o faktach, które przeanalizował prof. Romanowski. Pilecki zdradził swoją najbliższą współpracowniczkę Marię Szelągowską już pierwszego dnia przesłuchań, czyli UB nie zdążyło poddać go torturom. Jest dokument o aresztowaniu rotmistrza i protokół z pierwszych przesłuchań. Na obu widnieje data 8 maja 1947 r.

To są po prostu pierwsze dokumenty ze śledztwa, które mają jakąkolwiek datę. Pan Romanowski wpada we własne sidła. Nie zna kontekstu i twierdzi, że rotmistrz został aresztowany 8 maja, bo taką datę ma dokument pierwszej rewizji osobistej. Tymczasem Witold Pilecki został zatrzymany najprawdopodobniej 6 maja, w tym samym czasie, gdy aresztowano Tadeusza Płużańskiego.

Dlaczego nie ma tego w dokumentach?

Właśnie. Pojawia się pytanie, co się z rotmistrzem działo przez te dwa dni. Witold Pilecki był wytrawnym oficerem wywiadu i miał agentów w różnych ministerstwach i Urzędzie Bezpieczeństwa. Zdawał więc sobie sprawę, że jego struktura została zinfiltrowana przez bezpiekę. Zeznania Pileckiego nie są przypadkowe – wcale nie zdradził współpracowników, jak sugeruje Romanowski, który swoją wiedzę czerpie z kilku zeskanowanych dokumentów i nieudolnie próbuje je analizować pod z góry założoną tezę.

To zostawmy moment aresztowania. Faktem jest jednak to, że 8 maja Pilecki zdradza adres Szelągowskiej, jej miejsce pracy, opisuje, czym się zajmowała w konspiracji i gdzie w jej mieszkaniu jest skrytka z tajnymi dokumentami.

Po dwóch dniach najcięższych tortur musiał coś zdradzić. Nikt nie jest w stanie wytrzymać zbyt długo takich męczarni. Ale opowiem panu kontekst: wszystko wskazuje na to, że było jakieś porozumienie między rotmistrzem a jego najbliższymi współpracownikami, czyli Marią Szelągowską i Tadeuszem Płużańskim. Chodziło o to, by przetrwać pierwsze dwa dni po aresztowaniu, kiedy odbywały się najgorsze tortury. Wszystko po to, by dać ludziom czas na zmianę adresów i zatarcie śladów. W badaniach kilka razy natknąłem się na taką taktykę podziemnych struktur wywiadowczych. W takim razie rotmistrz bohatersko wytrzymał dwa dni koszmarnych tortur i – by je w końcu przerwać – powiedział tyle, ile bezpieka i tak już wiedziała. Szelągowska zapewne zdawała sobie sprawę, że po dwóch dniach tortur to jej dane zostaną ujawnione.

Z tym że Pilecki w końcu chyba pękł, bo „zdecydował się na lojalność wobec jedynego wówczas realnie istniejącego państwa polskiego”– pisze Romanowski. Świadczy o tym list, który napisał do nadzorującego śledztwo Józefa Różańskiego – list pisany wierszem...

Znam bardzo dobrze ten list i powiem tak: jego nie wystarczy przytoczyć, jak zrobił Romanowski, ten list trzeba umieć zinterpretować. Jestem przekonany, że nim rotmistrz napisał list do Różańskiego, to odbył z nim poważną rozmowę. Wiele wskazuje na to, że Różański złożył mu konkretną ofertę: opowiedz nam szczerze o swojej działalności, a daję ci słowo honoru, że żadnemu z twoich współpracowników nie stanie się krzywda. To byłoby brakujące ogniwo w tej historii, a i forma, i treść późniejszego listu idealnie pasują do takiej tezy. Pasują do niej też przypadki innych aresztowanych, np. Emilii Malessy, której Różański złożył taką samą ofertę. Wierszem pisany list Pileckiego świadczyłby więc tylko o tym, że rotmistrz zrozumiał, iż został przez Różańskiego oszukany. To potwierdza także fakt, że od tego momentu postawa Pileckiego diametralnie się zmienia.

Jak to?

Nagle Pilecki przestał cokolwiek ujawniać, bo zrozumiał, że Różańskiemu chodzi tylko o to, by wyśledzić jego współpracowników. Co ciekawe, taką samą przemianę przeszła Emilia Malessa, i także wtedy, gdy zorientowała się, jak dała się podejść Różańskiemu.