Uprawnienie do odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez państwo przy wykonywaniu władzy publicznej wynika już z konstytucyjnego zapewnienia, że „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej" (art. 77 Konstytucji RP). W ramach procedur administracyjnych wydawane są rozstrzygnięcia w formie decyzji, które wkraczają w sferę praw wolnościowych, osobistych i majątkowych podmiotów prawa. Każdy, kogo taka decyzja dotyczy, ma możliwość chronić swoje prawa w postępowaniu przed sądem w ramach kontroli instancyjnej. Ma także prawo do kontroli przez sąd rozstrzygnięć władzy publicznej. Ochrona ta obejmuje przede wszystkim prawo żądania usunięcia uszczerbku majątkowego, który powstał u poszkodowanego w wyniku wydanego rozstrzygnięcia.
Rozpoznaje sąd cywilny
W obecnym stanie prawnym strona, która poniosła szkodę wskutek wydania decyzji dotkniętej wadą, może ubiegać się o odszkodowanie wyłącznie w postępowaniu przed sądem powszechnym. Sąd cywilny, który rozpoznaje roszczenie odszkodowawcze skierowane przeciwko Skarbowi Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego, nie ustala i nie ocenia, czy decyzja ta jest niezgodna z prawem. Kwestia bezprawności powinna być uprzednio rozstrzygnięta we właściwym postępowaniu. Oznacza to, że na podstawie art. 4171 § 2 k.c. można dochodzić odszkodowania za szkodę wyrządzoną wydaniem bezprawnej decyzji, której bezprawność została uprzednio ustalona rozstrzygnięciem właściwego organu. Ten „przedsąd" w kwestii ustalenia niezgodności decyzji z prawem odbyć się może w trybie stwierdzenia nieważności decyzji (art. 156–159 k.p.a) oraz w trybie wznowienia postępowania administracyjnego (art. 145–152 k.p.a).
Przykład
18 kwietnia 2014 roku do Sądu Okręgowego w Warszawie w imieniu jednej ze spółek finansowych wniesiony został pozew przeciwko Skarbowi Państwa „o odszkodowanie za niezgodne z prawem działania organów podatkowych i prokuratury". Powód żąda rekordowych 157 milionów 40 tysięcy 983 złotych i 11 groszy wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia złożenia pozwu. Z powództwem występuje były właściciel prężnie działającego przedsiębiorstwa zatrudniającego kilkudziesięciu pracowników. W wyniku kilkunastu decyzji organów administracji publicznej – głównie organów skarbowych – doszło do utraty płynności finansowej przedsiębiorstwa i jego likwidacji. Istnieją spore szanse na zasądzenie na rzecz powoda dochodzonego roszczenia. W tym wypadku takim ustaleniem był wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu, który uznał, że wszystkie decyzje fiskusa dotyczące wskazanej spółki były niezgodne z prawem i zostały uchylone.
Przesłanki skutecznego dochodzenia odszkodowania
Aby skutecznie dochodzić odszkodowania za szkodę spowodowaną wydaniem bezprawnej decyzji administracyjnej, musi zostać spełnionych kilka przesłanek. Uzyskawszy we właściwym postępowaniu decyzję stwierdzającą bezprawność, poszkodowany powinien wystąpić do sądu powszechnego z powództwem. Następnie powinien wykazać przed sądem:
