Z ziemi polskiej do izraelskiej

Północne rubieże Tel Awiwu. Modna dzielnica, w której wille mają czołowi izraelscy politycy i biznesmeni. Zielone, sztucznie nawadniane parki pełne palm i egzotycznych krzewów, wzdłuż krawężników równe rzędy lśniących w słońcu drogich samochodów. – W 1948 roku nie było tu niczego. Kilka arabskich wiosek i bezkresna pustynia – mówi Stanisław Aronson, stojąc na półokrągłym balkonie swojego mieszkania w ekskluzywnym apartamentowcu.

Po lewej stronie słońce powoli zachodzi za błękitną linią Morza Śródziemnego, daleko po prawej widać wielkie zabudowania fabryczne. Z dołu dolatują przytłumione odgłosy z pobliskiego centrum sportowego. Plusk wody i głośne śmiechy dzieci. Aronson był tu od początku. Po raz pierwszy przyjechał jeszcze w mundurze II Korpusu generała Andersa. W połowie 1947 roku, a więc niemal rok przed ogłoszeniem niepodległości, został na stałe.

Chociaż minęło 60 lat, nadal zachował wojskową postawę. Wyprostowany, krępy, nikt by nie powiedział, że ma 83 lata. – Niemal od razu po moim przybyciu na Bliski Wschód zadzwonił do mnie kolega z II Korpusu i zapytał, czy nie chcę się zaciągnąć. Zweryfikowali mój stopień podporucznika z polskiej armii, ale był jeden problem. Mówiłem po polsku i nie rozumiałem hebrajskiego. Trochę czasu minęło, zanim się nauczyłem – opowiada.

Podczas wojny o niepodległość 1948 roku bronił wzgórz na południu kraju. Wykorzystał doskonałe wyszkolenie i doświadczenie, jakie nabył w polskim II Korpusie. – Jak wyglądała ta wojna? Podobnie jak walki, jakie stoczyłem w szeregach AK. Mieliśmy podobne, kiepskie uzbrojenie. Jedyna różnica polegała na tym, że Egipcjanie byli znacznie gorszymi żołnierzami niż Niemcy – mówi Stanisław Aronson.

Zanim przedostał się do armii Andersa, należał do Kedywu. Potyczki, akcje likwidacyjne, wysadzanie niemieckich pociągów z amunicją. A wreszcie powstanie warszawskie. Ciężkie walki na Woli i rany od eksplozji pocisku moździerzowego. Po opanowaniu Polski przez bolszewików Aronson pozostał w konspiracji, w szeregach antykomunistycznej organizacji Nie. Zagrożony aresztowaniem przez NKWD, uciekł do Włoch.

– Pochodzę z dobrej warszawsko-łódzkiej rodziny mieszkającej w Polsce od zawsze. Gdy przyjechaliśmy do Izraela, zastaliśmy tu zupełnie inny świat. Ja byłem młody i szybko się zaadaptowałem, ale miałem ciotkę, która do końca życia mówiła tylko po polsku. Łatwiej do nowych warunków przyzwyczajali się Żydzi z małych miasteczek, którzy i tak żyli we własnym świecie. Inteligencja, silnie wrośnięta w polską kulturę, miała znacznie trudniej – podkreśla Stanisław Aronson.

Ale to właśnie inteligencja, wykształcona na uczelniach II Rzeczypospolitej, odegrała wielką rolę w początkach Państwa Izrael. – Cała palestra, lekarze, inżynierowie, oficerowie, politycy. Izraelskie elity przez pierwszych dziesięć, 20 lat były w dużej mierze elitami mówiącymi po polsku. To my zbudowaliśmy ten kraj – opowiada Ela Jagoda. Malarka, tancerka, w latach 50. gwiazda towarzyskich salonów Tel Awiwu.Kapelusz, elegancki śnieżnobiały kostium, makijaż. Spotykamy się w modnej kawiarni, na położonym w samym centrum miasta placu Icchaka Rabina. 90-letnia Ela Jagoda tryska energią. – Dobrze, że pan mnie złapał. Bo zaraz lecę do Warszawy. Staram się bywać w kraju jak najczęściej – mówi. Polskę opuściła w trakcie wojny. Zdążyła jeszcze zdać maturę w żeńskiej szkole na Śliskiej.

Pochodzi z podwarszawskiej Jabłonnej, gdzie we wrześniu z biało-czerwoną opaską na ramieniu tropiła wraz z harcerzami niemieckich spadochroniarzy w lasach hrabiego Potockiego. Gdy zaczęły się pierwsze prześladowania Żydów, uciekła wraz z mężem do Białegostoku, do sowieckiej strefy okupacyjnej. Już w 1940 roku jako „element kontrrewolucyjny” zostali wywiezieni bydlęcym wagonem do łagru na dalekiej północy.

– Minus 45 stopni. Brutalność strażników, głodowe racje żywnościowe, brak ciepłych ubrań i nadludzka praca przy wyrębie lasu. Ja w dodatku urodziłam dziecko – opowiada. Uratował ją pakt Sikorski – Majski. Wraz z mężem udali się na południe, ale nie udało im się dobrnąć do armii Andersa. Trafili do kołchozu w sowieckiej Azji, gdzie przetrwali do końca wojny. Z „nieludzkiej ziemi” wydostali się dopiero po wojnie i przez Szczecin wyjechali na Zachód.

Pani Jagoda znalazła się na legendarnym statku „Exodus”, który z 4,5 tys. emigrantów na pokładzie próbował w lipcu 1947 roku dostać się do Palestyny. Zarządzający wówczas tym terytorium Brytyjczycy nie pozwolili im jednak przybić do brzegu. – Brutalnie nas zaatakowali. Bili pałkami, strzelali z rewolwerów. Trzy osoby zostały zamordowane, a ja do Palestyny dostałam się następnym statkiem – relacjonuje Jagoda.

Opowiada o pierwszych latach w nowej ojczyźnie: przeludnienie, spartańskie warunki mieszkaniowe, w sklepach brak podstawowych produktów. Tam, gdzie dzisiaj wznoszą się wysokie budynki i parki, była naga, spalona słońcem ziemia. – To były naprawdę ciężkie, pionierskie lata. Dużo czasu zajęło nam zbudowanie tego wszystkiego – zamyśla się, pokazując na tętniącą życiem szeroką ulicę za oknem.

Ożywia się, gdy zaczyna opowiadać o ówczesnym życiu towarzyskim: – Kawiarnie, restauracje i dansingi. Oczywiście wszystko po polsku. Na ulicach wszędzie można było usłyszeć ten język, czytaliśmy polskie gazety. Dzisiaj już niewiele z tego zostało. To pokolenie powoli przechodzi do historii. Do dziś co sobotę chodzę na tańce i mamy tam nasz mały „polski stolik”. Ale to sami starzy ludzie, z numerami na przegubach...

Ela Jagoda, chociaż wyjechała ponad 60 lat temu, tęskni za Polską. Jej obrazy przedstawiają sceny zapamiętane z dzieciństwa. Czyta polskie książki, a gdy przyjeżdża do Warszawy, odwiedza miejsca, które pamięta sprzed wojny: Krakowskie Przedmieście, Ogród Saski, Marszałkowską, Hożą. Najważniejsze wspomnienie? – Gdy miałam dziesięć lat, całą naszą klasę przywieźli kolejką na spotkanie z Piłsudskim. Widziałam z bliska Marszałka.

Przerywa opowiadanie, aby zaraz dodać: – Do dziś gotuję tylko polskie jedzenie. Tak jak moja mama. Barszcz, pierogi, rosół. Przez 60 lat nie wzięłam do ust falafela.

Naprzeciwko drzwi wejściowych dwa Białe Orły, wzór z roku 1919. W dużym, wypełnionym dziełami sztuki, salonie oprawiony w ramy tekst i tabulatura Mazurka Dąbrowskiego. Na stole butelka mocno zmrożonej wódki i kanapki z kiszonym ogórkiem. To mieszkanie majora Pinhasa Adlera, jednego z twórców izraelskiego lotnictwa wojskowego. Honorowego obywatela miasta Tel Awiw i zasłużonego oficera Izraelskich Sił Obronnych.

– Jestem żydowskim endekiem – major mówi krótkimi, urywanymi zdaniami, jakby nadal wydawał rozkazy. Ma 87 lat i waży ponad 90 kilogramów. Potężnie zbudowany, mocno ściska podaną mu dłoń. – Mój ojciec był przed wojną ważnym działaczem syjonistycznym w Białymstoku. Ja jako nastolatek należałem do prawicowej organizacji Bejtar założonej przez Włodzimierza Żabotyńskiego. Nosiliśmy brązowe paramilitarne stroje – wspomina.

Adler cytuje z pamięci fragmenty wierszy Asnyka i Mickiewicza, wdaje się w dyskusję na temat polskich powstań narodowych. Pisze listy do prezydenta Lecha Kaczyńskiego. W ostatnim postuluje przywrócenie Uniwersytetowi Warszawskiemu imienia Józefa Piłsudskiego. – Komuna padła już prawie 20 lat temu, a wy nadal z tym nic nie zrobiliście! Dla nas, Żydów, Piłsudski był jak Kazimierz Wielki. Kochaliśmy go – mówi. Drażni go również to, że Polska wyrzekła się pretensji do Lwowa i Wilna.

– Dla nas, młodego pokolenia prawicowych syjonistów, Polska była prawdziwym natchnieniem i inspiracją. Jej bohaterska walka o odzyskanie niepodległości, o odbudowę własnego państwa była dla nas zawsze wzorem. Tak samo jak Polacy chcieliśmy bić się o naszą ojczyznę, nawet jeżeli wydawało się, że jesteśmy skazani na porażkę. Polska i Izrael są w niemal identycznej sytuacji geopolitycznej. Wy jesteście wciśnięci między Niemcy i Rosję, my między wrogie nam państwa arabskie – tłumaczy.

Adler urodził się w Lublinie, ale później wraz z rodziną przeniósł się do Białegostoku. W 1939 roku, po zajęciu wschodniej Polski przez bolszewików, jako synowi działacza syjonistycznego groziło mu aresztowanie. Razem z bratem zdecydował się więc przebić do Palestyny przez... Związek Sowiecki. Granica z Persją okazała się jednak zbyt dobrze strzeżona i bracia Adlerowie utknęli w Sowietach. Nie zdążyli do Andersa i wydostali się stamtąd dopiero w szeregach „armii Wandy Wasilewskiej”.

– To nie było żadne polskie wojsko. To było wojsko sowieckie w polskich mundurach. Po przybyciu do Polski szybko przekonaliśmy się, jakie plany wobec Polski ma Stalin – opowiada major Adler. Przy najbliższej okazji wraz z bratem uciekli do zachodniego Berlina. Tam jednak przedstawicielka lewicowych żydowskich organizacji organizujących transport do Palestyny nie chciała wydać im niezbędnej przepustki.

„Nie chcemy w naszym kraju faszystów-bejtarowców” – miała powiedzieć zaskoczonym braciom. Zdesperowani, czując na plecach oddech ścigającej ich komunistycznej tajnej policji, wyjęli rewolwery. Urzędniczka natychmiast wypisała niezbędne dokumenty. – I w taki sposób uzyskałem możliwość wyjazdu do mojej nowej ojczyzny. Później dowiedziałem się, że bezpieka wydała na mnie zaoczny wyrok śmierci – mówi Adler.

W Izraelu, gdzie ostatecznie dotarł w 1949 roku, zajął się budową lotnictwa wojskowego. Wykształcił pokolenia izraelskich pilotów bojowych, którzy później doskonale się spisali w wielu wojnach i kampaniach toczonych przez to państwo. – U mnie zawsze musiało być tak jak w przedwojennej Polsce! Respekt do oficerów, bezwzględne posłuszeństwo i gotowość oddania życia. Wpajałem moim izraelskim wychowankom wartości wypisane na klindze polskiej oficerskiej szabli: Bóg, Honor, Ojczyzna – opowiada.

Gdy Zeev Baran opowiada, że budował Państwo Izrael, wie, co mówi. Jest jednym z najbardziej znanych izraelskich architektów, zaprojektował tu niezliczoną ilość budynków, a nawet całe miasta. Baran jest również byłym żołnierzem sił specjalnych, weteranem wielu wojen prowadzonych przez Państwo Izrael i prawdziwym fenomenem. Z Polski wyjechał w 1946 roku, gdy miał zaledwie dziesięć lat, a do dzisiaj jego polszczyzna jest perfekcyjna.

Trudno się jednak dziwić, skoro już jako mały chłopiec pomagał wileńskim oddziałom AK. – To było pod koniec wojny, gdy zbliżał się już front wschodni. Razem z zaprzyjaźnionymi ze mną dziećmi Bronisława Krzyżanowskiego chodziliśmy po lasach i zbieraliśmy zgubione przez Niemców karabiny i amunicję. Wszystko to zanosiliśmy do domu – opowiada. W AK służył jego ojciec. Zginął w 1943 roku w oddziale dowodzonym przez Krzyżanowskiego.

Krzyżanowscy, znana wileńska rodzina, podczas okupacji przechowali Barana, jego matkę i brata w swoim domu w Ponaryszkach. To właśnie z tego okresu pochodzą jego najpiękniejsze wspomnienia. Wspomnienia lasów i łąk Wileńszczyzny. – Wychowywałem się razem z małymi Krzyżanowskimi na polskiej literaturze i polskich patriotycznych piosenkach. Czytano nam głośno „Ogniem i mieczem”. Czy dzieci w Polsce nadal czytają tę książkę? – pyta.

Gdy w połowie 1948 roku przybył do Izraela, znalazł się w całkowicie innym świecie. – Jakaś pustynia, bagna i afrykańskie upały. A do tego ten dziwaczny język, który się pisze od tyłu do przodu – wspomina Zeev Baran. – Chociaż w końcu nauczyłem się hebrajskiego, do dziś, gdy czytam dla przyjemności, czytam po polsku – dodaje. A czyta bardzo dużo. Jego wspaniały dom w centrum Jerozolimy wypełniony jest tysiącami polskich woluminów. Tuwim, Gombrowicz, Mickiewicz.

Po przyjeździe do Izraela Baran, tak jak wielu jego rówieśników, został kibucnikiem. – Pamiętam ten entuzjazm pierwszych lat budowania nowego kraju. Ciężka praca 20 godzin, a później ogniska, tańce i sztandary. Potem wojny. Żyłem tym, ale gdy zasypiałem w wojskowym namiocie na pustyni i obłaziły mnie skorpiony i węże, wracały do mnie obrazy z dzieciństwa spędzonego w Polsce – mówi.

Baran postawił sobie za cel zwalczanie w Izraelu negatywnych stereotypów dotyczących Polaków. Robi to między innymi jako konsul honorowy Rzeczypospolitej Polskiej w Jerozolimie. Na tarasie jego domu dumnie łopocze wielka biało-czerwona flaga. – Niektórzy przedstawiają Polskę jako żydowskie piekło, w którym dokonywano na okrągło pogromów i mordów. Ja wtedy mówię: to nasi przodkowie musieli chyba być masochistami, że akurat tam się osiedlili? – opowiada, podnosząc do ust kieliszek z wyrżniętym w szkle Orłem Białym.

Zeeva Barana wszelkie polsko-żydowskie animozje śmieszą. – Tak długo ze sobą mieszkaliśmy. W efekcie nie ma Żyda, który nie miałby w swoich żyłach polskiej krwi, i nie ma Polaka, który nie miałby krwi żydowskiej. Z punktu widzenia genetycznego nie ma między nami większej różnicy – przekonuje. Według niego Żydzi przejęli charakterystyczne dla Polaków cechy. Mają podobną mentalność, w podobny sposób myślą i gestykulują.– Utożsamiam się z Państwem Izrael. Przybyłem tu dokładnie 60 lat temu jako małe dziecko. Widziałem powstanie tego kraju, a potem wraz z nim rosłem i dojrzewałem, walcząc we wszystkich stoczonych przez niego wojnach. Mimo to nigdy nie zerwałem więzów z Polską, z jej przyrodą i kulturą, w którą jestem wrośnięty całą duszą, więc kto powie, gdzie jest moje serce – pyta.

Szewach Weiss mieszka w Hajfie. Malowniczym portowym mieście na północy, bliźniaczo podobnym do San Francisco. Podobnie jak stolica Kalifornii Hajfa położona jest na pokrytych iglastymi drzewami wzgórzach opadających łagodnie ku morzu. Z jaskrawym błękitem wody kontrastują śnieżnobiałe tynki kwadratowych domów. Szerokie bulwary z kolorowymi kwietnikami i kawiarnie.

Życie toczy się tu znacznie wolniej i spokojniej niż na południu. To miasto inteligencji akademickiej, jest tu kilka wyższych uczelni, i klasy średniej. Chociaż w Hajfie i okolicach mieszka bardzo wielu Arabów, nie czuje się atmosfery konfliktu. Obie społeczności żyją obok siebie we względnej zgodzie. – To właśnie tutaj w 1947 roku przybił mój statek. To było w nocy i nie mogliśmy zejść na ląd. Z bijącym sercem patrzyliśmy z pokładu na migotające nocne światła Hajfy. Nigdy tego nie zapomnę – mówi Szewach Weiss.

Siedzimy na skórzanych kanapach w jego staroświeckim, urządzonym na europejską modłę, salonie i sączymy wodę, którą w Hajfie można podobno pić nawet z kranu. Przez okna tarasu wdzierają się egzotyczne cyprysy, które przypominają, że jesteśmy na Bliskim Wschodzie. – Na statku było nas siedmioro. Siedmioro starych dzieci. Dzieci Holokaustu, które w kilkanaście lat przeżyły więcej niż inne narody w kilka pokoleń – opowiada.