AK poza czarną i białą legendą

Egzekucja miała miejsce ostatniego dnia sierpnia 1941 r. na rynku w Wierzbniku w środkowej Polsce. Minęły dwa lata od wspólnej niemiecko-sowieckiej inwazji, która unicestwiła państwo polskie. Dziesięć tygodni wcześniej Niemcy zdradziły sojusznika i najechały na ZSRR.

Wierzbnik zamieszkany przez Polaków i Żydów leżał w obrębie Generalnego Gubernatorstwa. Tej niedzieli, kiedy Polacy wychodzili z kościoła, zobaczyli szubienicę. Niemieccy policjanci wybrali 16 lub 17 Polaków – w tym co najmniej jedno dziecko – i polecili grupie Żydów ściągniętych tego ranka z getta przeprowadzić egzekucję.

Pokazowe zabijanie cywilów było jedną z wielu niemieckich metod łamania polskiego oporu. Pod koniec 1939 r. i na początku 1940 r. Niemcy wymordowali kilkadziesiąt tysięcy wykształconych Polaków. Od czerwca podejrzani Polacy byli zsyłani do Auschwitz i innych obozów. Polskie społeczeństwo miało być zredukowane do roli niezróżnicowanej masy biernych robotników.

Polityka Niemców w stosunku do Żydów była inna, chociaż istota tej różnicy nie od razu była jasna. Żydowskie elity zostały oszczędzone, część z nich weszła w skład Judenratów i sił policyjnych zajmujących się lokalnymi sprawami żydowskimi na zlecenie Niemców.

Chociaż śmiertelność w niektórych gettach była wysoka, latem 1941 r. Żydzi nie mieli pojęcia, że zostali do nich spędzeni w ramach przygotowań do „ostatecznego rozwiązania”. Niemcy zrazu planowali deportować ich do jakiegoś rezerwatu na wschodnich krańcach Polski albo na Madagaskar czy wreszcie na syberyjskie pustkowia. Ponieważ żaden z tych planów nie dawał się wcielić w życie, Żydzi pozostali w gettach. Dopiero w ostatnim tygodniu sierpnia 1941 r. „ostateczne rozwiązanie” nabierało definitywnego kształtu, czyli masowej zagłady.

Dwa dni przed egzekucją w Wierzbniku Niemcy dokonali pierwszego mordu na Żydach na dużą skalę (rozstrzelali ok. 23 tys. osób w Kamieńcu Podolskim).

„Wiedziałem, że wieszam właściwych ludzi” – wspominał ponad 50 lat później jeden z żydowskich uczestników egzekucji. Sądził, że Polacy należeli do Armii Krajowej, a więc są winni zabijania Żydów. Te kilkanaście osób zginęły oczywiście nie dlatego, że Polacy zabijali Żydów, ale dlatego, że stawiali opór niemieckiej okupacji. Egzekucja w Wierzbniku była typowym aktem represji mającym zastraszyć i zniechęcić do dalszego oporu.

Gdyby nie świadectwa wierzbnickich Żydów, ten konkretny epizod popadłby w zapomnienie. Dla większości świadków był to pierwszy przykład masowych niemieckich zbrodni i przedsmak tego, co miało dopiero nadejść.

Znamienne dla problemu stosunków polsko-żydowskich jest to, jak historię Żydów zmuszonych przez Niemców do zabijania Polaków potraktował Christopher Browning, autor książki „Remembering Survival: Inside a Nazi Slave-Labor Camp”. Sięgnął on po zapis relacji 292 ocalałych Żydów, w większości pochodzących z Wierzbnika, obchodząc się z nimi jak ze źródłem historycznym (gdyż, jak pisze, „nadawanie im uprzywilejowanego statusu i niepoddawanie analizie krytycznej może tylko zdyskredytować reputację badań nad Holokaustem”).

Jednak jego analiza polega głównie na porównywaniu ze sobą różnych relacji żydowskich. Browning charakteryzuje Armię Krajową jako „podziemne ugrupowanie konserwatywno-nacjonalistyczne”, które rzeczywiście zabijało Żydów, ale jeszcze nie w 1941 r. Ten opis odzwierciedla być może konsensus panujący wśród wierzbnickich Żydów, ale nie pasuje do historycznego obrazu Armii Krajowej. Co ciekawe, w książce Browninga wielokrotnie wspomina się pozytywnie o polskim podziemiu, które strzelało do Niemców, atakowało obozy, pomagało Żydom. Tymczasem AK jawi się w negatywnym świetle jako ruch antysemicki.

Jest jednak pewien problem: Armia Krajowa stanowiła właśnie polskie podziemie. Skupiała setki grup oporu, obejmowała szerokie spektrum poglądów z wyłączeniem tylko komunistów i skrajnie nacjonalistycznej prawicy. Nie była li tylko ugrupowaniem podziemnym, lecz integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych pod dowództwem rządu na emigracji, sojusznikiem Wielkiej Brytanii i USA.

Chociaż wrogiem AK były nazistowskie Niemcy, antysemityzm istotnie występował w jej szeregach. Trzy tygodnie po egzekucji w Wierzbniku premier Władysław Sikorski na falach BBC złożył żydowskim obywatelom życzenia z okazji święta Rosz Haszana. Komendant AK Stefan Rowecki był niezadowolony, takie gesty – jak sądził – „sprawiają jak najgorsze wrażenie” na Polakach.

Ukazuje to pewne napięcie, widoczne już w 1941 r. między rządem na wychodźstwie a podziemną armią. Rowecki sądził, że antysemityzm jest tak rozpowszechniony, że kwestię żydowską należy odłożyć do końca wojny. Wielu Polaków w latach 30. popierało partie antysemickie, a doświadczenia okupacji niemieckiej i sowieckiej wcale tego nie złagodziły.

Niektórzy Polacy odczuwali niechęć do Żydów, którzy obejmowali stanowiska w aparacie sowieckiej władzy okupacyjnej na wschodzie Polski w latach 1939 – 1941. Inni zostali uwikłani, przejmując domy i mieszkania po Żydach wypędzonych do gett w latach 1940 – 1941. W 1941 r. Polacy debatowali nad statusem politycznym i obywatelskim Żydów w powojennym państwie.

Rząd emigracyjny przyjmował założenie, że powojenna Polska będzie krajem demokratycznym bez dyskryminacji rasowej. Ale w obrębie władz niektórzy nacjonaliści kwestionowali ten pogląd.

[srodtytul]Starachowicka enklawa[/srodtytul]

Ale debaty na temat kwestii żydowskiej ustały w chwili, kiedy stało się jasne, jak na nią zamierza odpowiedzieć Hitler. Na początku 1942 r. polscy działacze sądzili, że wiadomość o tym, co się dzieje, wywoła reakcję Brytyjczyków i Amerykanów, że samo ujawnienie istnienia komór gazowych zmusi Niemców do zatrzymania mordów.

AK przekazała do Londynu dokumentację fabryki śmierci w Chełmnie zebraną przez Emanuela Ringelbluma. Radio BBC nadawało audycję o masowej eksterminacji polskich Żydów. Emigracyjny rząd w Londynie, choć traktował żydowskie cierpienia jako część szerszego obrazu polskiego męczeństwa, sugerował Brytyjczykom i Amerykanom, że rozpoczęcie masowych mordów na Żydach jest powodem do podjęcia akcji odwetowej na niemieckiej ludności cywilnej.

Wszystko na nic. Niemcy nie przejęli się nagłośnieniem sprawy, a zachodni alianci nie podjęli żadnych istotnych działań.

W 1942 r. w ramach operacji „Reinhard” Niemcy wywieźli ok. 1,3 mln Żydów z gett w Generalnym Gubernatorstwie do obozów śmierci w Treblince, Bełżcu i Sobiborze. Masowe deportacje z warszawskiego getta, rozpoczęte w lipcu, skłoniły Armię Krajową do działania. Polacy dostarczali żydowskim uciekinierom fałszywe dokumenty, wspierali działania Żegoty (rady pomocy Żydom przy delegacie rządu emigracyjnego), pomagali tym, którzy w obrębie getta planowali powstanie.

27 października operacja „Reinhard” dotarła w końcu i do Wierzbnika. Wyjątkowo duży odsetek tamtejszych Żydów – 1200 mężczyzn i 400 kobiet – przeznaczono na roboty. Swoją wyjątkową sytuację (do końca października 1942 r. zginęło w komorach gazowych już 2 mln polskich Żydów) zawdzięczali oni geografii: mieszkali w pobliżu zakładów zbrojeniowych w Starachowicach istotnych dla niemieckiej machiny wojennej.

Obozy pracy dookoła Starachowic nie były prowadzone bezpośrednio przez SS, lecz przez prywatną firmę należącą do większego koncernu. Tak jak w wierzbnickim getcie, tak i w tych obozach pracy zarządzanie spoczywało w rękach żydowskiej rady i policjantów. Funkcje te pełnili przede wszystkim ludzie z zamożnych (przed wojną) rodzin. Niemieckich funkcjonariuszy było niewielu, a strażnicy stacjonowali poza obrębem obozów. Nie było potrzeby pilnowania obozów.

W 1943 r. w okupowanej Polsce Żydzi raczej uciekali do, a nie ze Starachowic. Kiedy dotarli tam żydowscy robotnicy przymusowi przewiezieni z Majdanka, nie mogli uwierzyć własnym oczom: miejsce było dość obskurne, a praca niebezpieczna, ale i tak znaczna liczba Żydów pozostawała przy życiu, niekiedy nawet z dziećmi. Niektórzy uzupełniali racje żywnościowe, sprzedając własność, którą zostawili na przechowanie Polakom w Wierzbniku. W tym celu przekupywali straże, jechali do miasteczka, przeprowadzali transakcje i wracali z żywnością. Ucieczka ze Starachowic byłaby igraniem ze śmiercią.

Chociaż tysiące Polaków pomagały Żydom pomimo grożącej im za to kary śmierci, byłoby nadzwyczajnym ryzykiem zaufać pierwszemu napotkanemu Polakowi. W tej części Polski nie było żadnej podziemnej organizacji, o której Żydzi by wiedzieli, że może ich przyjąć, ani żadnych uzbrojonych oddziałów żydowskich.

W największym akcie żydowskiego oporu w Generalnym Gubernatorstwie, czyli powstaniu w getcie warszawskim, nie chodziło o przeżycie, ale raczej o wybór sposobu umierania. Zawiązał się wtedy pewien sojusz między Polakami a Żydami, ale nietrwały. Warszawskie oddziały AK przekazały powstańcom znaczną część swoich skromnych zapasów broni. Siedem z pierwszych ośmiu akcji zbrojnych AK w Warszawie miało na celu wsparcie walczących w getcie. Po stłumieniu powstania dowództwo AK nie przyjęło jednak ocalałych żydowskich bojowców.

[srodtytul]Wątpliwy sojusznik[/srodtytul]

Z perspektywy AK rok 1943 był rokiem nierozwiązywalnego dylematu: wprawdzie Niemcy przegrywali wojnę, ale za to wygrywali ją Sowieci. A więc trzeba było stawiać opór jednym i szykować się na nadejście drugich. Niemiecka propaganda uwypukliła tę sytuację w kwietniu, nagłaśniając sprawę odkrytych mogił polskich oficerów w Katyniu.

Niektórzy dowódcy AK obawiali się, że dozbrojenie polskich Żydów ułatwi potem ustanawianie władzy sowieckiej. Chociaż czasami było to wcielenie antysemickiego stereotypu żydokomuny, ich obawy nie były całkiem bezpodstawne.

Komunistyczna Partia Polski była częścią Żydowskiej Organizacji Bojowej, którą AK zaopatrywała w broń. Człowiek, który negocjował transfer broni Aryeh Wilner, utrzymywał również kontakty z komunistami. Sekretarzem Żegoty był Adolf Berman, również utrzymujący kontakty z komunistami (jego brat Jakub będzie później kierował aparatem bezpieczeństwa prześladującym byłych żołnierzy AK, również tych, którzy pomogli Żydom).

Dla AK zwycięski marsz Armii Czerwonej oznaczał nadejście wątpliwego sojusznika w walce z Niemcami i zagrożenie dla niepodległości kraju. Dla Żydów oznaczał nadzieję na życie. Ta fundamentalna różnica perspektyw spowodowana przez Holokaust była trudna do pokonania.

Pod koniec 1943 r. Heinrich Himmler doprowadził do likwidacji większości obozów pracy dla Żydów w GG. Kierownictwo obozu w Starachowicach poświęciło część kobiet i dzieci, ale ocaliło mężczyzn, ponieważ fabryka produkowała broń. Dopiero ofensywa Armii Czerwonej w czerwcu 1944 r. doprowadziła do zamknięcia obozu i wysłania żydowskich robotników do Auschwitz. W jednym z wagonów tego transportu wskaźnik śmiertelności był szczególnie wysoki, ale nie z powodu strasznych warunków : niektórzy co silniejsi więźniowie skorzystali z okazji, by zatłuc na śmierć członków obozowych władz.

[srodtytul]Żydzi w Powstaniu Warszawskim [/srodtytul]

W trakcie marszu przez wschodnie tereny Polski Armia Czerwona rozbrajała oddziały AK. Jedyną nadzieją wydawało się powstanie przeciw Niemcom w Warszawie, zorganizowane tak, by wyprzedzić wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej.