Złote wieki

Na naszych oczach pogłębia się podział na zamożną północ Europy i biedniejące, przeżywające kłopoty gospodarcze, południe. Tymczasem od zarania dziejów aż po XVII wiek było odwrotnie. To południe kontynentu było zamożne, przemysłowe, bardziej zaawansowane cywilizacyjnie i kulturowo. To stąd na północ płynęły kapitały. Jak to się stało, że południe straciło swój prymat?

Niewolnicy i bursztyn

Północ była dzika, wroga, nieznana. Grecy opisywali ją jako ojczyznę ludożerców, Kynocefalów czy Amazonek. Ludzie stamtąd przybywali na południe niemal wyłącznie jako niewolnicy lub żołnierze najemni, by służyć w rzymskich legionach. Z tej barbarii kupcy znad Morza Śródziemnego mogli co najwyżej przywieźć bursztyn czy skóry.

Tego układu sił nie zmieniły wieki wczesnego średniowiecza. „Różnice między Północą i Południem pozostały nadal znaczne. Zaludnienie kraju, jego urbanizacja, nasycenie kościołami i klasztorami, a więc środkami warunkującymi także stan życia intelektualnego, poziom rolnictwa, zasoby skarbów – wszystko to wskazywało na przewagę krajów Południa. Więcej nawet: w basenie Morza Śródziemnego te zjawiska miały miejsce także w miniskali. Południowa Italia miała szersze kontakty niż północna. Półwysep Bałkański też wykazywał podobne podziały. Nowa, północna Europa powstała w wyniku przemian VIII – X wieku, stała się młodszą siostrą południowej, starszej części kontynentu" – pisał mediewista Henryk Samsonowicz w książce „Północ – Południe".

Jeśli oceniać zamożność regionów po gęstości zaludnienia, w X – XII wieku do poziomu północnych i środkowych Włoch zbliżają się jedynie tereny położone w dolinie Renu. Kupcy z północy i Południa spotykali się wówczas na słynnych jarmarkach szampańskich.

Potęga włoskich banków

Niemcy pożyczający Włochom pieniądze? Żyjący w średniowieczu mieszkaniec Italii potraktowałby to jako brednie szaleńca. Było bowiem dokładnie odwrotnie: to bogate włoskie miasta, takie jak Wenecja, Mediolan, Modena, Parma, Cremona, Piza, a na południu Neapol czy Palermo, pożyczają duże sumy władcom krajów północy. I co tu kryć, borykają się z niesolidnymi dłużnikami.

Pierwszy wielki kryzys bankowy jest związany z upadkiem domu florenckich Bardich, których w XIV wieku rujnuje niewypłacalność ich potężnego dłużnika, króla Anglii Edwarda III.

Na handlu i bankowości rosną fortuny Medyceuszy, Capponich (Florencja), Sforzów (Mediolan), Dandolo, Pesaro (Wenecja). To banki międzynarodowe, decydujące o warunkach kredytu i handlu w skali całego kontynentu. Bank Medyceuszy działa we wszystkich ważniejszych miastach Europy, udzielając pożyczek, prowadząc wymianę pieniędzy czy inwestując w produkcję sukienniczą, również daleko na północy, we Flandrii.

Mieszkańcy Italii wprowadzają nowe instrumenty handlu: weksle proste i trasowane, czeki oraz różne typy ksiąg finansowych. Nagromadzone kapitały nakręcają koniunkturę i umożliwiają finansowanie imponującej architektury i dzieł sztuki.

W średniowieczu to południe jest kuźnią wszelkich innowacji. To tu w XIV wynaleziono żagiel łaciński, który umożliwiał karawelom poruszanie się przy bocznym wietrze. Pozwoliło to na dokonanie później wielkich odkryć geograficznych. W połowie XV wieku we Florencji i Wenecji produkuje się tysiące par okularów ze szkłami wklęsłymi i wypukłymi, dla krótkowidzów i dalekowidzów. Wypukłe starczały na pięć lat, wklęsłe na dwa. Umożliwiało to precyzyjną pracę i jej wydłużenie, gdy wzrok się pogarszał.

Południe, podobnie jak obecnie, zarabia na turystyce. Włosi organizują wyprawy do Ziemi Świętej, udostępniają najsłynniejsze ówczesne relikwie, takie jak schody Piłata w Rzymie czy dom Marii Panny w Loreto. Masowe pielgrzymki wędrują też do Hiszpanii do grobu św. Jakuba w Compostelli.

Na Południu produkuje się najlepsze sukno, którym w całej Europie płaci się żołd wojskom zaciężnym i urzędnikom, a nawet procenty od zaciągniętych długów. „Trudno znaleźć przykłady dotyczące przejmowania aż do połowy XV wieku przez świat śródziemnomorski wynalazków czy też koncepcji politycznych i gospodarczych pochodzących z Europy Północnej. Natomiast w drugą stronę dokonywał się stały przepływ ludzi, kapitałów, pomysłów" – pisze Henryk Samsonowicz.

Na Północ jadą specjaliści od rzemiosła, budownictwa, architekci, prawnicy, lekarze. Z kolei szlachta niemiecka, węgierska czy polska jeździ na  uniwersytety w Bolonii i Padwie.

Srebrna Iberia

Kraje południa rozpoczynają podbój nowego świata. Hiszpanie i Portugalczycy wysyłają tam swe statki, a finansowanie wypraw zapewniają Włosi.

Już w 1471 roku Portugalczycy przekraczają równik. W 1494 roku w Tordesillas zawierają z Hiszpanami traktat, który dzieli Nowy Świat na dwie strefy wpływów. Francuzi, Holendrzy czy Anglicy nie mają zbyt wiele do powiedzenia. Dopiero kontestują te ustalenia i włączają się do europejskiej ekspansji. Ale i u nich długo prym wiodą żeglarze z południa. Początek wielkich podróży odkrywczych Anglicy zawdzięczają Włochowi Giovanniemu Gabotto (1420 – 1498), który osiada w Bristolu i przechodzi do historii jako John Cabot. Pierwszymi odkrywczymi wyprawami Francuzów też kieruje Włoch – Giovanni da Varrezano.

Król dominującej w Europie Hiszpanii Karol V kontroluje imperium, „nad którym słońce nie zachodzi". Na północy Europy prowadzi krwawe wojny religijne w Niemczech, z walczącymi o niepodległość Niderlandami i z wyrastającą na głównego przeciwnika Anglią. Na Wschodzie odpiera ekspansję turecką.

To wszystko kosztuje. Gdy brakuje mu gotówki, król bierze kredyt. Spłaca go, gdy z kolonii przypływa konwój statków wypełnionych srebrem. Gorzej, gdy nie dociera. W 1627 roku Holendrzy przechwytują hiszpańską „srebrną flotę" w kubańskiej zatoce Matanzas. Zdobyte statki zamiast do Kadyksu płyną do Amsterdamu. Hiszpania bankrutuje, a wraz z nią obsługujący ją finansowo Genueńczycy.

Zdaniem prof. Wojciecha Morawskiego, kierownika Katedry Historii Gospodarczej w SGH, to właśnie wówczas centrum finansowe Europy przenosi się z Piacenzy koło Genui do Amsterdamu. Na Północ.

W XVI wieku układ sił gospodarczych zaczyna się szybko zmieniać na korzyść północy. Na Południu zamierają inwestycje, wypierane przez konsumpcję i tezauryzację.

Dlaczego tak się dzieje? Przyczyn było wiele. Wielcy przedsiębiorcy włoscy z wolna stają się arystokracją: zamiast handlować, kupują ziemię, budują za to wspaniałe rezydencje. Z kolei Hiszpanie i Portugalczycy, którzy bez wielkiego wysiłku pozyskują ogromne bogactwa z kolonii, przestają stawiać na innowacje, nie rozwijają własnego przemysłu, bo po co, skoro wszystko można kupić za granicą.

Na Południu upada nauka i szkolnictwo. Hiszpania i Portugalia wprowadzają ostrą cenzurę i zamykają się na „zagraniczne i heretyckie wpływy". Efekty są ponure. Francis Parry, angielski poseł w Lizbonie, w 1670 roku zauważył: „Ludzie tutaj tak niewiele się czymkolwiek interesują, że ich znajomość świata nie wykracza poza rzeczy absolutnie dla nich niezbędne".