Amerykańska Izba Reprezentantów, w której większość mają republikanie, przegłosowała w ubiegłym tygodniu projekt ustawy zabraniającej późnych aborcji, dokonywanych po 20. tygodniu ciąży. I choć projekt nie ma szans powodzenia, jest kolejną odsłoną toczonej w USA od wielu lat wojny o aborcję.

Przerywanie ciąży znane było w Ameryce Północnej od niepamiętnych czasów, ale przez długie lata było to zjawisko marginalne. Warunkiem przetrwania rodzin wczesnych kolonistów, żyjących z dala od cywilizacji i mogących liczyć tylko na siebie, było posiadanie jak największej liczby dzieci. W tych nielicznych sytuacjach, gdy ciążę uznawano za niepożądaną (na przykład gdy ojcem dziecka białej kobiety był mężczyzna innej rasy), uciekano się do rozmaitych medykamentów naturalnych, od dawna stosowanych przez Indianki. Nie było więc potrzeby delegalizowania aborcji, choć poszczególne stany zaczęły w I połowie XIX w. wprowadzać zakaz dokonywania jej, gdy dawało się już zaobserwować lub wyczuć ruchy płodu.

Sytuacja zaczęła ulegać poważniejszym zmianom dopiero po wojnie secesyjnej z lat 60. XIX w., gdy przemiany cywilizacyjne sprawiły, że wielodzietność przestała być warunkiem przetrwania, a stała się wręcz niedogodnością w życiu miejskim. Przerywanie ciąży przybrało na tyle powszechny charakter, że silny wówczas w Ameryce ruch odnowy moralnej wymógł wprowadzenie we wszystkich stanach ustaw kryminalizujących i penalizujących aborcję poza sytuacją zagrożenia życia kobiety. Obawiano się też, że zmniejszanie się średniej liczby dzieci w anglosaskich rodzinach osiadłych od pokoleń w Ameryce, przy nadal wysokiej dzietności w rodzinach ubogich i niewykształconych nowych imigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej oraz Południowej, spowoduje trwałe szkody dla jakości życia.

Wprowadzone wówczas prawa pozostawały w mocy aż do lat 60. XX w. W 1962 r. duży rozgłos zyskała sprawa Sherri Fishbine, która będąc w ciąży, zażywała talidomid, a dowiedziawszy się o zagrożeniu, jakie medykament ten stwarzał dla płodu, próbowała dokonać aborcji w szpitalu. Ten jednak odmówił i Fishbine ostatecznie przeprowadziła zabieg w Szwecji. Nagłośnienie kwestii w mediach (Fishbine pracowała w telewizji) uzmysłowiło wielu osobom niespójność obowiązujących przepisów ze zmieniającą się rzeczywistością.

Stopniowo część stanów liberalizowała swoje prawa, dopuszczając przerywanie ciąży w określonych przypadkach, jak na przykład groźby deformacji płodu. Zmiany te spowodowały zarazem gwałtowny wzrost liczby legalnych aborcji. Na przykład w Kalifornii, która wprowadziła nowe uregulowania w 1968 r., dokonano w tymże roku 5 tys. zabiegów, a w 1971 r. – już ponad 115 tysięcy.

Od tej pory przeciwnicy aborcji, którzy z czasem zaczęli się określać mianem obrońców życia (pro life), oraz osoby ją popierające, nazywane później obrońcami wyboru (pro choice) albo zwolennikami prawa do aborcji, toczyli ze sobą nieustanne boje, których charakter odzwierciedlał naturę i strukturę amerykańskiego systemu politycznego. Choć bowiem w publicznym dyskursie mówi się – jak na całym świecie – z jednej strony o prawie kobiety do własnego ciała, a z drugiej o prawach dzieci nienarodzonych, to w rzeczywistości spór ten jest zarazem kolejnym przejawem konfrontacji wyznawców indywidualizmu oraz nieograniczonej wolności jednostki z aparatem władzy, nieodmiennie postrzeganym przez nich jako opresyjny. Co więcej, choć arenami toczonych sporów bywają, podobnie jak w innych krajach, parlament i przestrzeń publiczna, to specyfiką amerykańską jest to, że podstawowym obszarem walki są sądy.

Demokracja sądowa

W nowoczesnych demokracjach kwestie tego typu rozstrzygane są przez parlamentarzystów posiadających mandat pochodzący z wyborów powszechnych, w Stanach Zjednoczonych mamy natomiast do czynienia ze swoistą „demokracją sądową".

Kongresmeni, wybierani co dwa lata i pozostający w związku z tym w stanie permanentnej kampanii wyborczej, nie są skłonni zajmować się kwestiami, w których każde rozstrzygnięcie obróci przeciw nim prawie połowę wyborców. W rezultacie nader często kwestie o podstawowym znaczeniu regulowane są przez dziewięciu sędziów Sądu Najwyższego, którzy są nominatami politycznymi, niezależnymi od woli obywateli.

Trzeba też pamiętać, że poszczególne stany tworzące federację zwaną United States of America, są bytami o wszelkich niemal cechach suwerennego państwa (state), w tym własnego ustawodawstwa i sądownictwa. Sąd Najwyższy mógł więc na przykład uznać w 1971 r., że ograniczenia w dostępie do aborcji obowiązujące w Dystrykcie Kolumbii nie są sprzeczne z konstytucją Stanów Zjednoczonych, ale orzeczenie to nie miało wpływu na regulacje przyjmowane gdzie indziej. Normą powszechnie obowiązującą mogłoby stać się dopiero ewentualne stwierdzenie Sądu, że prawo do przerywania ciąży jest konstytucyjnym uprawnieniem każdej obywatelki USA, bez względu na to, w którym stanie zamieszkuje.

Tak właśnie stało się w 1973 r., gdy przed Sądem zawisła sprawa Roe v. Wade. Norma McCorvey (przez długi czas znana tylko jako „Jane Roe") próbowała dokonać aborcji z przyczyn społecznych: była dwudziestojednoletnią biedną, samotną matką pięcioletniego dziecka i nie miała szans na znalezienie jakiejkolwiek pracy. Ale prawo w stanie Teksas, gdzie zamieszkiwała, nie dopuszczało aborcji z takich przyczyn. Norma urodziła dziecko, które zostało natychmiast zaadoptowane przez inną rodzinę, ale dwie młode prawniczki zaintersowane prawami kobiet zakwestionowały w sądzie zgodność prawa stanowego w tym zakresie z konstytucją Stanów Zjednoczonych. Sprawa trafiła ostatecznie do Sądu Najwyższego, który mógł ograniczyć się do stwierdzenia, że prawo do aborcji jest regulowane przez każdy stan według własnego uznania, albo wypowiedzieć się w kwestii uprawnień konstytucyjnych wszystkich Amerykanek.

Sędziowie zdawali sobie sprawę z faktu, że stan prawny, w którym tak fundamentalna kwestia regulowana jest odmiennie w różnych częściach federacji, jest nie do utrzymania i skutkuje jedynie „turystyką aborcyjną" po kraju. Dlatego zmierzyli się z istotą problemu i wskazali, że prawo do rodzenia dzieci lub nie wynika z gwarantowanej konstytucyjnie ochrony życia i wolności, których obywatela pozbawić można tylko na drodze sądowej. Innymi słowy, kobieta ma prawo samodzielnie podjąć decyzję o losach ciąży, co najwyżej po konsultacji z lekarzem.

Ale ponieważ i władzy nie można całkowicie pozbawić prawa do zabezpieczania interesu istot nienarodzonych, Sąd zdecydował się – zgodnie z tradycją amerykańską – przyjąć rozwiązanie kompromisowe. Określił mianowicie, że prawo do aborcji na żądanie może być bezwzględnie realizowane jedynie w pierwszym trymestrze, w drugim podlega ograniczeniom stanowym uwzględniającym wskazania medyczne, w trzecim zaś stan może w ogóle zakazać aborcji lub zezwolić na nią tylko w sytuacjach wyjątkowych, jak na przykład zagrożenia życia kobiety.

Wyrok Sądu Najwyższego oznaczał, że wszystkie prawa stanowe ograniczające wyłączne prawo kobiety do decydowania o aborcji w pierwszym trymestrze utraciły moc. Nigdy przedtem w historii państwa możliwość przerywania ciąży nie była równie silnie chroniona przez prawo. Co więcej, Sąd Najwyższy wydał w tym samym czasie wyrok w sprawie Doe v. Bolton, w którym stwierdził, że aborcja uzasadniona zagrożeniem dla zdrowia kobiety jest dopuszczalna nawet w fazie, w której płód jest już zdolny do przeżycia poza łonem matki, przy czym pojęcie „zagrożenia dla zdrowia" Sąd zdefiniował niezwykle szeroko, obejmując nim także dyskomfort psychiczny.