Robert Krasowski: Polskę niszczy inteligencja

Plus Minus: Dlaczego tak się pan zawziął na polską inteligencję? Mam wrażenie, że przypisuje jej pan wszystko, co najgorsze, i obwinia o wszystkie nieszczęścia.

Za sprawą inteligencji żyjemy w kraju, w którym dyskusja publiczna jest nienormalna zarówno ze względu na emocjonalną dzikość, jak też obojętność na problemy ludzi i kraju. Wystarczy spojrzeć na gazety niemieckie czy angielskie, aby dostrzec nie tyle różnicę, co przepaść intelektualną i cywilizacyjną, która potem odbija się na jakości polityki. A ta przepaść bierze się właśnie z istnienia inteligencji. Jej szumna nazwa nie jest znakiem umysłowej jakości. Odwrotnie – jest ona historyczno-socjologicznym dziwactwem, które wzięło się z polskiego zacofania, samo wykształcenie stało się tytułem do chwały. Żaden zachodni kraj nie zna takiej grupy jak inteligencja, choć ludzi wykształconych jest tam zawsze radykalnie więcej, podobnie jak więcej jest wielkich pisarzy, naukowców czy filozofów. Mówiąc brutalnie: stężenie intelektualnej wielkości w Paryżu, Londynie czy Nowym Jorku było zawsze stokroć wyższe niż nad Wisłą, niemniej nikt nie miał takiego tupetu, aby z tego powodu wywyższyć się ponad innych. W Polsce te wątłe zasoby talentu nazwały się szumnie inteligencją i uznały, że mają szczególną kompetencję i szczególny mandat do opieki nad krajem. I od stulecia nie potrafią dostrzec, że im mocniej się opiekują, tym bardziej szkodzą. A gdy im się to powie, reagują oburzeniem. Wystarczy spojrzeć na reakcję na moją książkę, wiele osób uznało, że bez żadnego powodu rzuciłem kamieniem w inteligencję.

Takie właśnie można odnieść wrażenie.

Przecież grzechy tej warstwy nie są moim wymysłem. Wyspiański jako pierwszy uderzył na odlew, potem byli Brzozowski, Gombrowicz, Miłosz, Walicki. Atakowali w najczulsze miejsce, pokazywali, że polska inteligencja jest niedojrzała, prowincjonalna, powierzchownie zachodnia. Jeszcze poważniejsze zarzuty dotyczyły jakości jej opieki nad krajem. Przesadnego wikłania się w politykę, zawsze od ściany do ściany, od skrajnego fanatyzmu po skrajny oportunizm. Co zawsze kończyło się tak samo, wstydem, hańbą domową, rozliczaniem zazwyczaj innych, nie siebie. Spójrzmy na polską przeszłość, przecież inteligenci idący przez politykę chłodnym krokiem, jak Giedroyc czy Kisiel, byli tu zawsze wyjątkiem. Reszta szła dużo bardziej szalonym zygzakiem, niż ten wyznaczony przez trudną historię. Oczywiście ów zygzak nie dotyczył wszystkich wykształconych Polaków, a właśnie tej części, która lubi się nazywać inteligencją i uważa, że ma misję przewodzenia Polakom.

Ten spektakl przetrwał do dziś, choć sytuacja kraju radykalnie się zmieniła. Polska jest już niepodległa, bogata, ma względnie nowoczesną strukturę społeczną, ale pozostał nadal archaiczny relikt przeszłości, wąska grupka oderwana od realiów, żyjąca w dwóch społecznych enklawach – redakcjach i uniwersytetach. Dzieli się ona na dwa politycznie zrewoltowane obozy – inteligencję liberalną oraz inteligencję prawicową. Liczebnie są one małe, niemniej są silne, bo dominują w mediach. I oba środowiska ulegają pasjom politycznym w sposób niemądry. Mają obsesję ratowania Polski przed urojonymi zagrożeniami.

Czytaj więcej

Plus Minus

Ryszard Bugaj: Okrągły Stół trzeba przyjąć do wiadomości

Do rozmów przy Okrągłym Stole byliśmy średnio przygotowani. Pamiętam, jak Bronisław Geremek spytał mnie: „Masz w sprawach gospodarczych wszystko napisane?”. Nie uzgadnialiśmy, że mam cokolwiek napisać, no ale usiadłem i coś tam naskrobałem - mówi Ryszard Bugaj, ekonomista, polityk, poseł na Sejm X, I i II kadencji.

Donald Tusk wykorzystuje inteligencję do swoich własnych celów

Scena polityczna nam się ostatnio zagotowała od oskarżeń o związki PiS z Rosją. Donald Tusk, lider PO, w swoich oskarżeniach nie bierze jeńców.

Tuska nie traktuję jako inteligentna, tylko jako osobę, która bardzo zręcznie wykorzystuje spór inteligencki. Lider PO, choć sam dobrze wykształcony, jest skrajnie krytyczny wobec etosowej inteligencji. Zawsze nienawidził „warszawki”, nie znosił Adama Michnika, Jacka Kuronia, całego warszawskiego salonu. Oni też okazywali mu pogardę, więc w latach 90. nie chciał mieć z nimi nic wspólnego. Ale w 2006–2007 roku zauważył, że starcie prawicowej inteligencji z lewicową inteligencją, prawicowych sędziów z sędziami liberalnymi, przekroczyło masę krytyczną, stało się politycznie ważne. Zelektryzowało media, a w ślad za tym opinię publiczną. I postanowił się do tego przyłączyć.

Tusk jest populistą, idzie za emocjami. A ponieważ urodził się w dziwnym kraju, czyli w inteligenckim, w którym emocje, radykalizm, teorie spiskowe rodzą się nie w masach, ale w inteligenckich elitach, poszedł za elitami. Wykorzystuje ich radykalizm, zarazem jako premier nigdy nie ulega presji inteligenckiej. Nie interesują go np. inteligenckie opinie o uchodźcach na granicy białoruskiej. Jest suwerenny.

A w jakim kierunku pcha go presja inteligencka?

Zawsze w tym samym. Inteligencja żyje w lęku przed „kaczyzmem”. Boi się, że za chwilę Kaczyński albo jego następca dojdzie do władzy. To jest wiecznie ten sam lęk przed ciemnogrodem, zorganizowanym i uzbrojonym przez prawicowych intelektualistów. Gdy liberalna inteligencja poparła zamach majowy w 1926 roku, to też po to, żeby ciemnogród i jego prawicowi liderzy nie doszli do władzy. Potem, po Berezie i Twierdzy Brzeskiej, wstydziła się swojego wyboru. Niemniej w 1945 roku znowu postąpiła tak samo, inteligencja poparła komunizm, bo uważała, że to opcja lepsza niż ciemnogród. Wybitny lewicowy intelektualista Tadeusz Kroński dowodził, że Sowieci są lepsi, że Polacy nie dorośli do demokracji. Przekonywał, że najpierw trzeba „kolbami karabinów” zreformować społeczeństwo. Po 1989 roku koło inteligenckich reakcji kręciło się wedle tej samej co zwykle logiki. Liberalna inteligencja natychmiast się wystraszyła ciemnogrodu, prawicy i podniosła wielkie larum, gdy Lech Wałęsa wystartował na prezydenta. A potem bała się jeszcze bardziej. Zwłaszcza gdy pojawił się Kaczyński.

Inteligencji bali się Jarosława Kaczyńskiego i ciemnego ludu 

Inteligenci bali się Kaczyńskiego, inteligenta z Żoliborza?

Inteligenci zawsze najbardziej boją się inteligenta, zwłaszcza gdy ten jest u władzy. Ale po kolei. Najpierw bali się Lecha Wałęsy. Potem uznali, że to Jan Olszewski jest tym potworem, który w nocy wychodzi spod łóżka. Gdy AWS doszła do władzy, liberalna inteligencja uznała, że jest nim Marian Krzaklewski, bo zafunduje nam państwo wyznaniowe, katolickiego obrządku. To, że ówczesny premier Jerzy Buzek był protestantem, w niczym nie przeszkadzało. A gdy Kaczyński doszedł do władzy w 2005 roku, to już były himalaje histerii. Już w pierwszych miesiącach krzyczano o zamachu na demokrację, choć żadnych śladów owego nie było. Warto przypomnieć, że obie partie – PO i PiS – miały wtedy wspólnie reformować państwo. I raptem PiS dowiedział się, że Platforma tego nie chce, co Kaczyński jeszcze rozumiał, bo to były polityczne kalkulacje. Ale gdy PiS zaczął rządzić z popisowym programem i nagle cała liberalna inteligencja masowo wystąpiła przeciwko niemu, uznał to za zdradę. Ogłosił, że układem nie są brudne powiązania władzy, ale mentalne przesądy elity. Liberalna inteligencja jest nie tylko łże-elitą, ale też głównym wrogiem polskiego państwa.

Wróciło to w 2015 roku, gdy PiS ponownie zdobyło władzę. Pamiętam wpis Tomasza Lisa „Ukradli nam Polskę”.

W jego mniemaniu Polska została ukradziona przez tę drugą inteligencję, prawicową. Inteligencja ma cały czas poczucie, że jeśli w Polsce coś się dzieje dobrze, to za sprawą „naszej grupy”. Czyli jeżeli reformy idą dobrze, to dlatego, że my się nimi opiekujemy. A gdy „oni” dochodzą do władzy, to „ukradli nam Polskę”. Drugiej stronie odmawia się rozumu, odpowiedzialności, patriotyzmu i w ogóle wszystkiego.

Druga strona też nie była miła. Ludwik Dorn, gdy był wicepremierem z PiS, ukuł termin wykształciuchy, czyli taki gorszy sort inteligencji.

To była polityka, Dorn tak nie myślał, nie uważał, że z liberalną inteligencją jest tak źle. Sądził, że jest to grupa, która uległa zbiorowej histerii, ale nie przeszła wobec państwa na pozycje wrogie. Dlatego rozpad PO–PiS-u przeżył spokojniej niż Kaczyński. Dorn podobnie jak Tusk nie jest etosowym inteligentem, a przez to wolny był od apokaliptycznych obsesji, od poczucia, że za chwilę Polskę spotka katastrofa. Z Kaczyńskim jest inaczej, jest etosowym inteligentem do szpiku kości, z najgorszymi cechami całej formacji. A już gwoździem do trumny był Smoleńsk. Gdy zaczęły się ataki, że jego brat nie powinien leżeć na Wawelu, na przykład apel małżeństwa Wajdów, gdy pojawiła się obojętność na przebieg śledztwa, Kaczyński przypuścił na liberalną inteligencję wściekły atak. Od tego czasu emocje po obu stronach sięgnęły zenitu. A miejscem, w którym płonęły te emocje, były media. Co nie było niczym nowym w inteligenckiej historii. W II RP media były równie wściekłe, wszyscy zarzucali sobie nawzajem najgorsze intencje.

Wiesław Władyka zrobił kiedyś wybór fragmentów z prasy międzywojennej. Poziom agresji polskich inteligentów wobec adwersarzy był szaleńczo wysoki. Władyka nazywał to afektowaną polaryzacją. Podobne zjawisko pojawiło się potem w PRL, media biły na odlew, ale najmocniej bili znani inteligenci w innych inteligentów. Wystarczy przypomnieć ataki na Miłosza czy Kołakowskiego.

Dlaczego ci ludzie tak się nienawidzili?

Z bardzo wielu powodów, nie tylko ideowych. To wąskie środowisko, pełne osobistych urazów. Od początku, od 1989 roku, toczyli ze sobą brudną wojnę, wyrzucali się z telewizji publicznej, lustrowali rodziny, oskarżali o największe zbrodnie. Dlatego gdy wygrywa jedna strona, jej przeciwnicy mają poczucie, że Polska upada. Że druga strona nie ma mandatu, zatem trzeba urządzić powstanie. Popatrzmy na niedawnych obrońców telewizji albo wcześniejszych uczestników manifestacji KOD-u – jak oni śmiesznie wyglądają. Te twarze nawiedzone, te panie w futrach czujące się jak sanitariuszki z powstania, dawniej inteligenci nosili oporniki w klapach, teraz nosili koszulki z konstytucją. Nawet z błahej sprawy potrafią zrobić wielki spektakl ratowania ojczyzny. Inteligencki patriotyzm to tandeta, to opera, tani melodramat. Swojego tweeta uznają za obronę ojczyzny, a tweeta drugiej strony za klęskę, za zamach na ojczyznę. I to wszystko dzieje się, gdy Polska jest w niezwykle komfortowej sytuacji. Nigdy w naszych dziejach nie było lepiej. Co w tej sytuacji robi inteligencja? Wpada w największą panikę.

Czytaj więcej

Plus Minus

Latos: Mogliśmy rządzić dłużej niż dwie kadencje? Najwyraźniej coś zepsuliśmy

Ludzie zaczęli zauważać, że narracja medialna nie zgadza się z rzeczywistością, która ich otacza. Na tym my potrafiliśmy zbudować pozytywną narrację - mówi Tomasz Latos, poseł PiS w latach 2005–2023.

 Spisek w Magdalence, agenci Putina i Merkel 

Są jednak rozmaite pretensje – uwłaszczenie nomenklatury, spisek w Magdalence, agenci Putina, agenci Merkel. Słowem, mogło być lepiej, gdyby nie ci drudzy.

Wiadomo, że zawsze może być lepiej. Może stoimy w błocie po kostki, ale słyszymy, że jesteśmy w nim po szyję. A po latach, gdy już widać przesadę dawnych diagnoz, nikt się ich nie wstydzi. Pamiętam wywiad z Adamem Michnikiem pod koniec lat 90. Dziennikarz go spytał o wszystkie jego lęki, o których pisał, a które się nie spełniły. Na to on odpowiedział, że robił swoje, że inteligent jest gęsią kapitolińską, która krzykiem ratuje Rzym. Inteligencja jest dumna z tego, że krzyczy, kwestia powodu do krzyku jest wtórna. W przypadku najstarszych pokoleń można to zachowanie wybaczyć. Urodzili się tuż przed lub tuż po wojnie. Mieli jeszcze wdrukowane poczucie kruchości Polski. Gdy przyszedł 1989 roku, nie potrafili uwierzyć, że to już koniec tragicznej historii. Geremek, Kaczyński, Michnik, Olszewski, Mazowiecki na widok niepodległości i demokracji wybuchnęli gigantycznym lękiem. Szukali nie szans, ale zagrożeń. Stąd te paniki, lęki przed ciemnogrodem, przed agentami, przed układem. Stąd też te dziwaczne pomysły polityczne, jak na przykład inteligencka partia.

Mówi pan o Unii Demokratycznej.

Tak. Zamiast budować normalną scenę polityczną podzieloną na lewicę i prawicę, inteligenci zorganizowali się na zasadzie: my inteligenci kontra reszta świata. Publicznie nazywali się partią obrony reform, ale w istocie byli partią obrony demokracji przed ludem. Obawiano się homo sovieticusa, obawiano się ciemnej wsi, roszczeniowych robotników, chciwego biznesu. Ta formacja, choć złożona z ludzi poczciwych, wręcz kipiała klasowymi uprzedzeniami. Oraz własnym wyniosłym przekonaniem, że tylko inteligenci potrafią rządzić krajem, bo widzą szerzej, bo oni jedni potrafią się wznieść na poziom troski o interes ogółu.

Mimo swoich wad Unia Demokratyczna utrzymała się w Sejmie przez trzy kadencje, a jej mutacje jeszcze dłużej.

No tak, ale w jej własnych oczach była to klęska. Oni wierzyli, że będą rządzić Polską po wsze czasy. Że mają mandat historii. A przecież nie mieli pojęcia o tym, jak uprawiać politykę. Inteligencka niezdarność polityczna to fenomen niezwykły, ciągle mówili o programie, etosie, o politycznej poezji, a postkomunistycznym rywalom zostawili majątek, struktury i twardą retorykę wyborczą. Poruszali się po politycznej scenie jak dzieci. Nic dziwnego, że obóz solidarnościowy w cztery lata utracił władzę na rzecz zimnych i przytomnych postkomunistów.

Donald Tusk i Jarosław Kaczyński stosują zarządzanie przez konflikt 

W większości tzw. demoludów mniej więcej po trzech–czterech latach władza powróciła do postkomunistów.

Ale nie na tak długi czas jak u nas. Aleksander Kwaśniewski był prezydentem przez dziesięć lat. Z czasem inteligencja zaczęła odbudowywać swoje wpływy, ale pośrednio, poprzez media. Leszek Miller złościł się, że w Polsce nie wystarczy mandat demokratyczny, trzeba jeszcze mieć przyzwolenie ze strony medialnych elit. Inteligencką presję odbierał jako tak silną, że gdy Agora postanowiła kupić Polsat, poszedł na wojnę z Michnikiem i jego „Gazetą”.

Przez lata „Gazeta Wyborcza” miała ogromny wpływ na politykę.

Dziś już nie, musiała się podzielić wpływami z innymi mediami. Ale nadal inteligenci, liberalni i prawicowi, są liderami opinii, najważniejszymi osobami, które zabierają głos na temat rzeczywistości. Publicyści, komentatorzy nadal są duchowymi przywódcami narodu. A społeczeństwo, zamiast ich wyśmiać i wygwizdać, kupuje to. Język walki o wolność lub niepodległość cały czas zwycięża, chociaż od dawna jesteśmy wolni i niepodlegli i mamy zupełnie inne problemy. Stąd się wziął rekord frekwencyjny w ubiegłorocznych wyborach parlamentarnych.

Ale politycy chętnie podążają za głosami publicystów. Z Donaldem Tuskiem na czele.