Smuga cienia oddzieliła go od ojczyzny i przyniosła mu samotność i rozdarcie. Mierzył się z losem, żywiołem i przeszłością, próbując podzwrotnikowym słońcem rozjaśnić jądro ciemności. „Co dziś na lądzie się dzieje, samą wzgardę budzi, tak że stokroć milsze to odosobnienie na morzu niż życie wśród ludzi".

Pozostaje mieć nadzieję, że gdzieś na bezkresnych morzach południowych, na szmaragdowych wyspach, które już nie istnieją, Jan Stanisław Kubary odnalazł szczęście.

* * *

Wyspy były w większości pochodzenia wulkanicznego, porośnięte gęstą, tropikalną roślinnością. Na wielu odcinkach brzegi miały charakter skalistych urwisk, opadających wprost do oceanu. Najwyższe szczyty wyspy Sawaihi wznosiły się na 4000 stóp i były widoczne na odległość 50 mil angielskich.

Pomiędzy skalistymi partiami wybrzeża ciągnęły się piaszczyste plaże, zdobne wstęgą smukłych, strzelistych palm kokosowych. Od otwartego morza wyspy oddzielone były koralowymi rafami tworzącymi spokojne, idealnie lazurowe laguny. Wąskie przesmyki pomiędzy twardymi koralowcami umożliwiały wypłynięcie łodzią na ocean. Szczególnie piękna była wyspa Upolu. Przez cały rok na archipelagu panowała temperatura 30° Celsjusza. Od listopada do marca częste były ulewne deszcze i sztormy, podczas których fale wlewały się daleko w głąb lądu.

Na Samoa dopiero w początkach XVII wieku trafili Hiszpanie, po czym na ponad sto lat wyspy zostały zapomniane. Po ponownym odnalezieniu nazwano je Wyspami Żeglarskimi. W roku 1869, kiedy na Samoa przypłynął Jan Kubary, cywilizacja białego człowieka dopiero zaczynała zdobywać przyczółki na południowym Pacyfiku. Wielu wysp z archipelagów położonych jeszcze dalej w głąb oceanu nie było na mapach i nie dotarł do nich nikt poza ich rdzennymi mieszkańcami. Był to świat tętniący własnym, odrębnym życiem, dziewiczy, odcięty i – delikatny.

* * *

Niemal dwa miesiące temu Jan Kubary opuścił złotodajne puszcze Australii. Po okrążeniu Nowej Zelandii statek, na który się zaokrętował, minął Fidżi, a następnie Tonga, by w końcu rzucić kotwicę na Wyspach Żeglarskich. Zamierzał gromadzić zbiory etnograficzne, rysunki, eksponaty przyrodnicze, spisywać języki i rysować mapy, słowem zebrać i zachować cały daleki wyspiarski świat. Kontrakt na gromadzenie bezcennej wiedzy, który zawarł jeszcze w Hamburgu, odległym teraz i nieważnym, z „królem Pacyfiku" – hamburskim przedsiębiorcą Johanem Cesarem Godeffroyem, dawał mu możliwość korzystania z pomocy przedstawicielstw i faktorii handlowych.

Jak szybko miał się zorientować, była to pomoc iluzoryczna. Niemcy, Anglicy, Francuzi i Amerykanie trzymali się paru miejsc, angażując w rywalizację pomiędzy sobą, i przemyśliwując o aneksji wysp i zyskach z handlu koprą.

Co było na dalszych wyspach i czy w ogóle coś istniało dalej, czy też był tam tylko ocean, nikt dokładnie nie wiedział. Zbytnia ciekawość nie była wskazana. Wciąż żywa była pamięć o wydarzeniach nie tak zresztą dawnych, kiedy to jeden z papalangi przybyłych na francuskim okręcie „La Perouse" zastrzelił samoańskiego naczelnika na Tuluili. Samoańczycy pochowali wodza. Obok niego spoczęło 12 ciał napastników, którym odcięto głowy. Przez lata Wyspy Żeglarskie omijane były przez statki „jako zamieszkałe przez niebezpiecznych ludożerców".

Mógł zostać tu przez miesiąc. Albo do końca życia. Był rok 1869, a on w końcu czuł się wolny. Miał dwadzieścia trzy lata i był na Samoa.

* * *

„Samoańczycy pozwolili zostać mi u siebie. Zamieszkałem na skraju wsi Leulumolenga. Tutejsi ludzie należą do klanu Aana. Rano wypływamy na połów ryb, a wieczorem przypatruję się ich życiu. Rysuję, notuję słowa i opowieści. Robię zdjęcia. Nie widzieli jeszcze aparatu fotograficznego, a moje zdjęcia będą jedynymi, jakie zostaną tu zrobione, bo ten świat zniknie, zanim przeminie nasze pokolenie. Zbieram i kupuję dziwne ryby, ptaki, muszle, maty, które wyplatają, haczyki i harpuny, naszyjniki, broń i zwykłe narzędzia. Za wszystko płacę uczciwie pieniędzmi od Godeffroya, więc ludzie ufają mi. Dziś po zachodzie słońca, kiedy samoańska sowa zacznie nawoływać, a gęstwiny rozbłysną od świecących chrząszczy, odbędzie się uroczystość, na którą jestem zaproszony.

Na Wyspach Żeglarskich nie ma lwów, panter, bawołów i słoni, z którymi muszą mierzyć się podróżnicy na innych lądach. Jest ocean, na którym każdego dnia człowiek staje twarzą w twarz ze śmiercią.

Kilka dni temu wypłynąłem sam na połów. Chciałem schwytać żaglicę, jedną z tych, które polują tu licznie na ławice sardeli. Mięso żaglicy jest krwiste i pożywne, jak mięso zwierzęcia stałocieplnego.

Zależało mi też na spreparowaniu tej ryby. Ze względu na długi miecz na pysku, służący do nabijania zdobyczy, i wspaniałą płetwę grzbietową, rozpinaną jak żagiel przez tę najszybszą z ryb oceanu, żaglica byłaby wspaniałym okazem do muzeum. Nie zauważyłem nawet, kiedy nadeszła góra wody, która przewróciła czółno. Ten rejon świata jest aktywny sejsmicznie – być może był to skutek jakichś utajonych pod wodą ruchów dna. Moje czółno zniknęło.

Ląd widziałem tylko, gdy wznosiłem się na czubek kolejnej fali, później znikałem pomiędzy zielonawymi masami wody. Zacząłem płynąć. Poruszałem rękami i nogami, starając się nie zachłysnąć morską wodą. W pewnym momencie otworzyłem oczy pod powierzchnią wody i popatrzyłem w bezdenną głębinę. Pomyślałem, że nic nie może być tak głębokie, nawet Pacyfik. Naraz wydało mi się, że gdzieś pode mną przesuwa się wielki, ciemny kształt. Nabrałem powietrza i zanurzyłem głowę jeszcze raz. Woda była zielona i prześwietlona słońcem, niżej jednak światło zanikało i wzrok nie potrafił przeniknąć gęstniejącej ciemności. Tym razem głębina wydała się pusta.

Oto ja, Jan Kubary, do niedawna student medycyny w Warszawie, płynąłem wpław przez największy ocean świata. Ocean nie był przyjazny. Nie był też wrogi. Po prostu obojętny. I olbrzymi. I wówczas poczułem, że obok jest coś, czego uwaga jest skierowana na mnie. I że nie płynę sam od dłuższego czasu".

Świnia piekła się na ogniu. Kobiety z wioski odkrawały kawałki mięsa i kładły na liściach. Ludzie podchodzili i brali mięso. Potem zaczęli tańczyć i śpiewać. Kiedy w końcu syci i zmęczeni usiedli, najstarszy człowiek w wiosce zaczął opowiadać.

– Na zachodnim krańcu Sawaihi, tam gdzie słońce i księżyc chowają się na spoczynek, jest wejście do podziemnego królestwa Tapa. W domu o filarach z ciał zmarłych naczelników siedzi jego władca Savaesiulo. Jego głowa wystaje nad ziemię, a ręce o kształcie węży sięgają w głąb oceanu. Przed wejściem do podziemi rośnie wielka palma kokosowa. Każda dusza w drodze do podziemi przechodzi obok palmy. Jeżeli potknie się o nią, wraca do ciała, a zmarły ożywa.

Dusze zmarłych bez pogrzebu na morzu lub tych, których odcięte na wojnie głowy nie zostały odzyskane przez krewnych, błąkają się nocami w pobliżu domów, szczękając zębami i wyjąc „o te malili" – „o jakże zimno". Trzeba udać się wówczas na brzeg morza, rozłożyć matę i przyzywać zmarłego. Jeżeli nie przybywa, znaczy to, że gniewa się na wzywającego i chce, żeby wołał ktoś inny. Czasem przychodzi pod postacią listka, a czasem owada, który wyląduje na macie. Gdy tak się stanie, zwińcie matę i złóżcie ją do grobu, a dusza odzyska spokój.

Kubary notował w pamięci opowieść. Na Samoa częste były wypadki letargu, pozornie wyglądającego na śmierć. Często jednak człowiek nie zdążył wybudzić się ze śmiertelnego snu, gdyż w ciepłym klimacie nie zwlekano z pochówkiem.

Na wyspie Sawaihi mieszkał też budzący grozę rogaty Nifoloa, który burzył swoimi rogami domy i pustoszył całe wsie. Gdy wyruszał ze swojej siedziby, płynął pod wodą aż do wysp Apolima, Manono lub Upolu, a kurka wodna leciała ponad falami. Głos kurki zapowiadał atak, dlatego ile razy Samoańczycy słyszeli jej wołanie, tyle razy wzdragali się ze strachu. „Pewnego razu pokazano mi owego złowieszczego ptaka. Był to gatunek Rallus pectoralis, który chętnie dodałbym do zbiorów. Widziałem tu innego jeszcze chruściela, nieznanego dotychczas naturalistom. Jest wielkości małej kury, nielotny, ciemno upierzony, z żółtym dziobem i czerwonymi nogami. Jest rzadki i widziałem go tylko kilka razy. Sporządziłem jego opis, który prześlę do Europy dla potwierdzenia mojego odkrycia".

Samoańskie wyspy były zamieszkane przez bóstwa i duchy przyjazne, jak ole aitu fale – bogowie domowi, ale też przez istoty przerażające. Ole aitu tau tau był duchem, który zwieszał się z gałęzi i niespodziewanie stawał zapóźnionemu podróżnemu na głowie. Ole aitu piipii zaskakiwał ludzi, łapiąc ich i unieruchamiając w uścisku. Gorsze od nich były jednakże duchy bezimienne. Przemawiały cicho do wybranej ofiary i dotykały lekko jej ciała. Następnego dnia człowiek taki umierał, a na jego ciele zostawał siny odcisk palców.

Na koniec uczty pili wyostrzające zmysły kawakawa. Obok Kubarego siadł pokryty tatuażami mężczyzna. Patrzył na Polaka.

– Nie obawiaj się rekina. Nie pożre cię. On cię pilnuje.

– Skąd wiesz, o czym myślałem i co wydarzyło się na morzu?

Mężczyzna nie odpowiedział na pytanie. Może nie uznał go za istotne.

– Przed czym pilnuje mnie rekin? – spytał jeszcze raz Kubary.

– Przed cieniem z przeszłości – powiedział mieszkaniec wyspy i po chwili dodał: – Będziesz musiał płynąć jeszcze dalej.

– Dokąd? – spytał Polak, poddając się niezwykłemu nastrojowi chwili, półdzikiego ogniska i samoańskiej nocy.

– Dalej na ocean. Na wyspy, na które nie dopłynął jeszcze żaden papalangi.

– Czy wtedy ucieknę cieniowi z przeszłości?

– Przed nim nie da się uciec. Ale możesz stawić mu czoła.

Świtało już, gdy Kubary obudził się. Ognisko dawno wygasło.