Nieudana konkwista

Formułowanie jednoznacznych opinii i sądów to znak rozpoznawczy Tomasza Terlikowskiego bez względu na to, o czym pisze bądź mówi. Postawa taka może razić albo budzić uznanie. Ważniejsze jednak od oceny osoby są formułowane przez niego prognozy polskiego katolicyzmu.

W tekście „Kościół, modernizatorzy, monolog” („Plus Minus” 23 – 24 lutego 2008) Terlikowski przedstawicieli nurtu modernizacyjnego w polskim Kościele, do którego i mnie zalicza, etykietyzuje jako „ulepszaczy” i wysyła na teologiczną emeryturę, obwieszczając w niedługim czasie śmierć ich formacji.

Nie po raz pierwszy przedstawiciele środowiska związanego z „katolicyzmem tożsamościowym” wysyłają do lamusa ludzi związanych ze środowiskiem „Więzi”, „Znaku”, a zwłaszcza „Tygodnika Powszechnego”. Terlikowski zapomina o ich znaczącym wkładzie w formację świeckich w polskim Kościele i stworzeniu przestrzeni do debaty, którą on sam teraz wykorzystuje. Wydaje mi się, że myli kategorie socjologiczne z teologicznymi w ocenie Kościoła otwartego i błędnie rozumie stosunek teologii katolickiej do nowożytności. Warto więc tę debatę ustawić w nowej perspektywie.

Kultura zachodnia jest wynikiem nieustannych – polemicznych bądź pokojowych – konfrontacji pomiędzy kolejnymi humanizmami i chrześcijańskim objawieniem. W ich wyniku pojawiły się w chrześcijaństwie dwa paradygmatyczne modele teologiczne: klasyczny i nowożytny.

Terlikowski tego zróżnicowania nie dostrzega. Dla niego probierzem autentycznego katolicyzmu są jedynie opinie tych teologów, którzy podobnie jak on za jedyną teologię katolicką uważają neoscholastykę. Nie zdaje sobie sprawy, że podniesiona do rangi oficjalnej teologii Kościoła i obowiązkowo nauczana w instytucjach kościelnych nigdy nie była wolna od wewnętrznych niespójności i nigdy nie była jednoznacznie akceptowana przez wykładowców teologii. Sobór trydencki, który dla integrystów, a częściowo również tradycjonalistów jest ostatnim bezspornym błogosławieństwem dla Kościoła, choć przyczynił się do nadania katolicyzmowi wyrazistego oblicza naznaczonego reformą struktur sakramentalnych i hierarchicznych, zamknął go w przednowożytnym obrazie świata i człowieka aż do czasów Vaticanum II.

Niektórzy z teologów, i to wcale nie liberalni, uważają, że już od schyłku średniowiecza należało wprowadzać stopniowo modernizm katolicki, ale nie sprzyjały temu okoliczności. Wspólnym mianownikiem przedstawicieli Kościoła otwartego jest więc przekonanie, że dzisiaj nie można już uprawiać teologii tak, jakby nie istniała nowożytność. Można idealizować przeszłość, nawet próbować ją reaktywować. Prawda jest taka, nie da się już zmienić obrazu świata, w jakim żyjemy.

Modernizm Kościoła otwartego nie jest więc kwestią gustu, należy go rozumieć w pryzmacie nauczania Soboru Watykańskiego II. Po nim do oficjalnego nauczania Kościoła należy prawda o istnieniu porządku bądź „hierarchii” prawd doktrynalnych ze względu na ich stosunek do fundamentalnych prawd chrześcijaństwa. Stosowanie tego w praktyce nie jest „rozmiękczaniem” chrześcijaństwa, prowadzi jednak do pluralizmu teologicznego.

Z tekstu Terlikowskiego przebija wyraźna niechęć do poglądów i postaw Bartosia, Obirka i Węcławskiego. Wartość stawianych przez nich diagnoz jest zróżnicowana, ale pisząc o nich, że „namaścili samych siebie na oblicza »katolicyzmu otwartego«”, Terlikowski nie tylko jednostronnie definiuje tę ideę, ale również trywializuje reakcje licznych osób, które zwłaszcza po apostazji Węcławskiego poczuły się osamotnione bądź zagubione w Kościele.

Nie wiem, w którym momencie swojej teologicznej „kariery” Węcławski ogłosił siebie liderem katolicyzmu otwartego, ale Terlikowski nie podaje żadnych faktów. Na pewno poznański teolog (?) nie aspiruje do takiej roli teraz ani nie jest z nią utożsamiany. Również ojciec Musiał nigdy nie kreował siebie na rzecznika Kościoła otwartego, on po prostu miał wiarę i wrażliwość, którą Terlikowski myli ze słabością, bo ma charakter „konkwistadora”.

W ocenie Bartosia, Obirka i Węcławskiego myli się Terlikowskiemu pojęcie Kościoła otwartego, tak jak go wprowadził do polskiego obiegu eklezjalnego Juliusz Eska i środowisko „Więzi” z progresywnym nurtem posoborowej teologii nawiązującym do haseł nominalizmu. Poglądy Bartosia czy Obirka można uważać za wyraz takiej teologii liberalnej, ale one nie są tym samym reprezentatywne dla zwolenników Kościoła otwartego i jak dotąd mają głównie wartość publicystyczną.

Biorąc pod uwagę kierunek religijności większości młodych i wykształconych Polaków, jestem spokojny o przyszłość Kościoła otwartego. Środowiska integrystyczne i tradycjonalistyczne mają swoich fanów i zagorzałych rzeczników, ale gdyby nie odpowiadała im polityczna koniunktura w Polsce i dostęp do niektórych mediów, stanowiliby środowiskowe getto.