Granice kolaboracji

Można mówić o pewnej ambiwalencji. Z jednej strony Niemcy mieli kompleks niższości wobec kultury francuskiej, która dominowała w Europie przez ponad dwa stulecia. Ale z drugiej – wierzyli, że w nowym ładzie to oni będą dominować. Goebbels chciał zamknąć kulturę francuską w getcie, ale ludzie, których wyznaczył do zarządzania nią, byli frankofilami. Sami mieli wśród paryskich elit wielu znajomych, a to ułatwiało im wciąganie artystów do współpracy. Nie było więc mowy o prześladowaniach, raczej o uwodzeniu.

Odwróćmy poprzednie pytanie: jaki był stosunek paryskich elit do okupantów? Ambasador niemiecki Otto Abetz mówił, że nie było intelektualisty, który by odmówił przyjścia na organizowany przez niego raut.

To słowa napisane po wojnie, w więziennym pamiętniku i wydaje mi się, że jednak nie jest to prawda. Abetz próbował się wybielić. Nie wszyscy przyjmowali jego zaproszenia.

Ale bywali tam artyści z absolutnej pierwszej ligi w rodzaju pisarza i reżysera Jeana Cocteau czy największej ówczesnej gwiazdy piosenki Maurice'a Chevaliera. A zaproszenie na przyjęcia w ambasadzie były przedmiotem pożądania. Jak to oceniano?

Cocteau rzeczywiście tam przychodził, podobnie jak inny sławny reżyser, Sacha Guitry. Mieli potem z tego powodu kłopoty. Ale Chevalier nie mieszkał w Paryżu, więc bywał rzadziej. Jemu zarzucano przede wszystkim to, że śpiewał na bankietach organizowanych przez Niemców. On to tłumaczył w taki sposób, że dzięki temu mógł występować dla jeńców, których wzięto do niewoli ponad dwa miliony, w obozach przebywał co dziesiąty francuski mężczyzna. I, jak twierdził, skutecznie zabiegał o uwolnienie niektórych z nich. Zresztą Edith Piaf też śpiewała w obozach jenieckich. Tyle że to nie spotkało się po wojnie z potępieniem. Co innego objazdy po Niemczech. Wycieczki dziennikarzy, aktorów czy prominentnych malarzy, takich jak Andre Derain czy Maurice Vlaminck. Goebbels zapraszał ich, by tworzyć wrażenie, że sytuacja jest normalna, a okupacja została zaakceptowana przez Francuzów.

Mówimy tu o tworzeniu pozorów normalności i uwodzeniu przez Niemców, ale przecież niemała grupa artystów i intelektualistów otwarcie popierała okupantów czy rząd marszałka Petaina. I to w czasie wojny nie było jednoznacznie potępiane.

Surowo osądzono ich po wojnie. Pisarz Drieu la Rochelle, najważniejsza postać wśród kolaborantów, popełnił w 1945 roku samobójstwo, a Robert Brasiliach został jeszcze w czasie wojny rozstrzelany. Regułą było, że im później kogoś złapano, tym łagodniej został potraktowany. Już w czasie procesu Brasillacha Albert Camus i Francois Mauriac, którzy byli w ruchu oporu, zadawali publicznie pytanie, czy należy karać śmiercią za poglądy. Ostatecznie, mówimy przecież o ludziach, którzy już w latach 30. ideologicznie wspierali nazistów. Po wojnie palono nawet książki niektórych kolaborantów, co natychmiast nasuwało skojarzenie z praktykami hitlerowców i wywoływało sprzeciw. Zwolennikami najostrzejszego kursu byli komuniści z Louisem Aragonem na czele, bo oni odgrywali dużą rolę w ruchu oporu. Ale gaulliści nie chcieli ulegać ich naciskowi w okresie, gdy zaczynała się zimna wojna.

Jaka była różnica między podejściem francuskich artystów do kolaboracyjnego rządu Vichy a stosunkiem do niemieckich okupantów?

Większość twórców i intelektualistów mieszkała w Paryżu, a tam rząd Vichy nie miał wiele do powiedzenia. Czasem mieli do czynienia z cenzurą petainowców, która bywała ostrzejsza od niemieckiej. Przede wszystkim nie pozwalano pisać źle o Kościele i o Francji. Ale generalnie rząd Vichy był ignorowany i niewiele mógł, choć jego ludzie zarządzali niektórymi ważnymi instytucjami, takimi jak opera paryska czy Comedie Francaise. Jedynym znaczącym artystą związanym bliżej z Petainem był wielki pianista Alfred Cortot, który był nawet członkiem Rady Narodowej, doradczego ciała rządu Vichy. Ale uznano go we Francji za persona non grata nie za to, lecz za koncertowanie dla hitlerowskich dygnitarzy.

Jaka była skala zaangażowania artystów i intelektualistów w ruch oporu? Jak oceniano w elitach Wolnych Francuzów de Gaulle'a?

De Gaulle nie był specjalnie znany przed wojną, a generałem został dopiero w Londynie. Francois Mauriac, późniejszy literacki noblista, który go poparł, mówił nawet, że Resistance wiele zawdzięczała gadzinówkom atakującym gaullistów. Z kolei komuniści zaangażowali się w konspirację dopiero w 1941 roku, kiedy Hitler napadł na Związek Sowiecki, wcześniej uważali, że obowiązują ich postanowienia paktu Ribbentrop-Mołotow. A jak już włączyli się w walkę, to zaczęli od mordowania niemieckich żołnierzy na ulicach Paryża, co oczywiście prowadziło do aktów odwetu. Gaulliści zaczęli organizować swoje struktury kilka miesięcy po nich.  Więc można na pańskie pytanie odpowiedzieć, że zaangażowanie artystów w ruch oporu było niewielkie, podobnie jak reszty Francuzów, ale z czasem narastało. Zdecydowanie najlepiej zorganizowani byli komuniści.

Pan ocenia postawę komunistów niejednoznacznie. Zwłaszcza przy powojennych czystkach, jak to wtedy nazwano, kiedy osądzano kolaborantów. Przypisywali sobie większe zasługi, niż mieli, i załatwiali stare porachunki.

W czasie wojny najczęściej udawało im się stanąć ponad podziałami: w ruchu wydawniczym zapraszali do współpracy ludzi z różnych stron politycznej barykady. Potem rzeczywiście było z tym gorzej, bo Aragon stał się de facto stalinowskim komisarzem. W okresie czystek były różne instancje za różne przewinienia. Komuniści mieli dużo do powiedzenia w sądach obywatelskich, gdzie rzeczywiście czasem odgrywali się na ideologicznych przeciwnikach.

Jaki  był stosunek elit kulturalnych do Holokaustu? Jak ocenić to, że Zagłada dokonywała się niemalże na ich oczach, bo przecież wszyscy wiedzieli o łapankach na Żydów, a oni chodzili na przyjęcia do ambasady?

Kiedy badałem czasy okupacji, byłem zaskoczony brakiem reakcji intelektualistów na antysemickie ekscesy, których nie brakowało w Vichy i pod niemiecką okupacją. No i, przede wszystkim, na późniejsze deportacje. Przecież przy pomocy Francuzów wysłano dziesiątki tysięcy Żydów na śmierć! Oczywiście, antysemici kibicowali wywózkom, choć twierdzili później, że nie wiedzieli, iż ludzie są wywożeni do obozów zagłady. Ale łapanki i deportacje odbywały się przy obojętnej postawie większości społeczeństwa, nie ma po nich śladu nawet w prywatnych pamiętnikach.

Chciałem przy tej okazji zapytać o Ferdynanda Celine'a, wielkiego pisarza, który nawoływał do rozprawiania się z Żydami.

Celine, wbrew temu, co się dziś sądzi, nie był kolaborantem. Nie lubił Niemców, odnosił się do nich z pogardą, łączyła go z nimi tylko obsesja antysemicka. Napisano całe tomy o tym, skąd się wzięła ta fiksacja. Czy miała związek z wychowaniem? Jego ojciec był zaciekłym antydreyfusistą. Czy z jakimiś sprawami osobistymi? Amerykański Żyd odbił mu dziewczynę, też notabene Amerykankę, tancerkę. Ale mnie najbardziej przekonujące wydaje się wytłumaczenie, że widząc dokonującą się Zagładę, obawiał się, iż w odwecie Żydzi z różnych krajów wywołają kolejną wojnę. Bardziej obawiał się wyimaginowanej żydowskiej wojny niż Hitlera. Francuzi uwielbiają Celine'a jako pisarza, ale wciąż zawstydza ich jego postawa.

Można powiedzieć, że wielcy pisarze podzielili się tak jak społeczeństwo francuskie. Niewielka grupa  stronników Niemców, jak Celine, równie nieliczna w ruchu oporu, jak Albert Camus, a większość, jak Sartre, który wystawiał swoje sztuki i wydawał książki, trzymała się z boku.

To o tyle trafne spostrzeżenie, że Sartre, niczym miliony innych Francuzów, w ruchu oporu w zasadzie nie odgrywał żadnej roli, ale kiedy przyszła wolność, okazało się, że mieliśmy do czynienia z bojownikiem: a to dlatego, że opisywał paryskie powstanie dla pisma „Combat". Zresztą warto dodać na marginesie, że podpisywał swoim nazwiskiem również teksty Simone de Beauvoir.

Z pańskiej książki wynika, że we Francji nie dokonano uczciwych rozliczeń z kolaboracją artystów. Czy dlatego, że skala była zbyt duża? Z naszego punktu widzenia te liczby są niewyobrażalne: powstało ponad 200 filmów, w tym arcydzieła Marcela Carne'a. Życie literackie kwitło.  Książek wydawano więcej niż przed wojną, powstało mnóstwo nowych czasopism. Ale jest coś, co mnie w pańskiej książce szczególnie zaszokowało. Że mianowicie w Paryżu działały w czasie wojny 104 kabarety, których najlepszymi gośćmi byli niemieccy żołnierze i oficerowie.

Ciężko było ustalić, kto był kolaborantem, a kto tylko próbował przeżyć. Dlatego poza kilkoma dziennikarzami straconymi jeszcze podczas wojny lub tuż po reszcie zapomniano przewinienia. Wszystkie branże, które były dochodowe, wznowiły działalność zaraz po wyzwoleniu. Kabarety, studia filmowe, domy mody. Kłopoty spotkały nielicznych. Coco Chanel, która miała niemieckiego kochanka, po wojnie na kilka lat musiała wyjechać do Szwajcarii, ale potem wróciła. Słynna aktorka Arlete, która była w podobnej sytuacji, powiedziała wtedy: moja dusza jest francuska, ale tyłek prywatny. Kilka lat była na bocznym torze, ale już w 1951 roku zasiadła w jury festiwalu Cannes. Nikt nie przyglądał się za bardzo postawom artystów i szybko zapominano im przewinienia. Można powiedzieć, że zabawa trwała dalej i podczas okupacji, i po niej.