Marzec 2014 roku. W centrum Berlina widzę stoisko z materiałami o „neonazistach na Majdanie". Chcę szczerze porozmawiać z osobami, które je dystrybuują. One jednak na wszystkie moje uwagi mają tylko jedną odpowiedź: „Czy pan jest z faszystowskiej partii Swoboda?".

Wtedy nie byłem jeszcze w stanie wyobrazić sobie skali putinowskiej propagandy i nie mogłem przewidzieć, że wkrótce temat Ukrainy będzie bodajże główną linią podziału w niemieckim społeczeństwie. Teraz można już usystematyzować wiedzę o bądź co bądź niejednorodnym proputinowskim segmencie niemieckiej debaty publicznej w kwestii „ukraińskiego kryzysu" (takie określenie konfliktu przeważa w mediach w Niemczech i jest uważane za neutralne). W informacyjnej wojnie Rosji przeciw Ukrainie na „froncie zachodnim" można wskazać główne tezy, kluczowych aktorów w mediach, stereotypy, na jakich wspiera się propaganda, grupy społeczne, które są jej adresatami.

Czytając niemiecką prasę, oglądając programy niemieckich kanałów telewizyjnych, słuchając w różnych częściach Niemiec dyskusji na temat Ukrainy, możemy się zetknąć z następującymi komentarzami.

Kultura kompromisu

Winę za kryzys ukraiński ponosi w pierwszej kolejności Zachód". Wynika z tego, że Zachód jakoby pierwszy złamał zasadę nienaruszalności powojennych granic poprzez uznanie niepodległości Kosowa, a także nierozważnie rozdrażnił Rosję, konsekwentnie rozszerzając NATO na wschód.

„Wyrażenie woli narodu" w krymskim „referendum" porównuje się do przypadku Kosowa (to powtórzenie tezy Władimira Putina). Dla odmiany decyzję większości Ukraińców o integracji europejskiej określa się jako narzuconą z zewnątrz, a nie samodzielną. Uznaje się, że to nierealistyczny postulat i że Europa lekkomyślnie wsparła „wygórowane oczekiwania" Kijowa, a tym samym sprowokowała Putina. Głosi się, że Majdanu by nie było bez „amerykańskich pieniędzy" (wiara lewicowych aktywistów w siłę dolara jest wzruszająca sama w sobie, jednak w kontekście niemieckim jest przede wszystkim powiązana z silnymi antyamerykańskimi nastrojami, o czym więcej będzie niżej).

W ramach tego sposobu myślenia podkreśla się też potrzebę zrozumienia „uzasadnionych interesów Rosji" na obszarze postsowieckim. Jak mówił oklaskiwany w czasie jednego z telewizyjnych show były niemiecki generał NATO Harald Kujat, rozwiązania konfliktu na wschodzie Ukrainy należy szukać, nie „przeciwstawiając się Putinowi, ale razem z Putinem".

„Na Ukrainie trwa wojna domowa między wschodem i zachodem kraju, a główną jej przyczyną jest nacjonalizm zachodniej Ukrainy i kijowskiego rządu, który doszedł do władzy w konsekwencji Euromajdanu". Ta teza opiera się na utrwalanym przez dziesięciolecia w mediach obrazie Ukrainy jako kraju głęboko podzielonego, w którym „zachód" jest proeuropejski (i jednocześnie ultranacjonalistyczny), ? „wschód" – prorosyjski lub po prostu rosyjski.

Ukrainę opisuje się przy tym jako niepełnowartościowe państwo, przypadkowy produkt rozpadu ZSRR, kraj bez historyczno-kulturowej podmiotowości, który jest jedynie polem, gdzie ścierają się prawdziwe międzynarodowe potęgi. Mówi się o „wojnie domowej", a na drugi plan, czy też w ogóle poza obszar zainteresowania, odsuwa się sprawę otwartej rosyjskiej agresji wojskowej. W tym kontekście porównuje się Ukrainę z Czechosłowacją (w podtekście brzmi sugestia, że podział kraju byłby pożądany) i dyskutuje o zaletach federalizacji. Pomija się to, że separatyści zajęli bardzo mały fragment kraju – mówi się o wojnie „na wschodzie", a nie w małej części Donbasu.

„Rosjanie i język rosyjski na Ukrainie potrzebują ochrony, zwłaszcza w regionach, gdzie Rosjanie stanowią większość". Zdanie, które na pozór brzmi jak słuszny europejski postulat, w związku z brakiem wiedzy o rzeczywistej sytuacji i polityce językowej Ukrainy sprowadza się do uznania strategicznie ważnego dla putinowskiej propagandy postulatu utożsamienia rosyjskojęzyczności z rosyjską tożsamością i prorosyjską lojalnością polityczną.

Niemieckie media regularnie publikują mapy „językowo-narodowościowych stref" Ukrainy, które nie uwzględniają ani ukraińskiego bilingwizmu, ani jego społecznego wymiaru (rosyjskojęzyczności wielkich miast, ukraińskojęzyczności obszarów wiejskich). Z tego właśnie wynika teza o regionach z „rosyjską większością".

23 sierpnia 2014 roku w wywiadzie dla „Welt am Sonntag" wicekanclerz Sigmar Gabriel z przekonaniem oświadczył, że Ukraina może zachować integralność terytorialną, tylko gdy zaproponuje federalizację „obszarom z rosyjską większością" (Gebieten mit russischer Mehrheit).

„Niemcy muszą uniknąć kolejnej wojny, zwłaszcza gdy w grę wchodzi zagrożenie użyciem broni atomowej". A ceną pokoju mają być ustępstwa wobec Putina, demonstrowanie dobrych zamiarów.

To myślenie opiera się na europejskiej kulturze kompromisu. Nie uwzględnia ono faktu, że przejawy niezdecydowania i słabości na pewno zachęcą prezydenta Rosji do kontynuowania agresji i eskalowania konfliktu. Istnieje także strach przed nieprzewidywalną hipotetyczną „Rosją bez Putina". Ta obawa determinuje stanowisko, że Putinowi trzeba umożliwić „znalezienie godnego wyjścia z sytuacji" przy minimalnych stratach dla jego wizerunku (nie uwzględnia jednak rozmiarów rozpętanej w Rosji propagandy wojny i mocarstwa „wstającego z kolan", poszerzającego swoje terytorium i strefy wpływów).

„Nie można poświęcać historycznych i ekonomicznych aspektów rosyjsko-niemieckiej współpracy na rzecz jakiejś niezrozumiałej, dalekiej i słabej Ukrainy". Ta teza opiera się na przekonaniu, że problemy Ukrainy są natury lokalnej (zobacz wspomnianą wyżej tezę o „wojnie domowej") i nie niosą ze sobą niebezpieczeństwa dla Niemiec. Natomiast pogorszenie relacji z Rosją postrzegane jest jako zagrożenie – z punktu widzenia ekonomicznego, militarnego i kulturowego. Ukraina z tej perspektywy jest tylko irytującą i przykrą przeszkodą w długotrwałym procesie poszukiwania porozumienia z wielkim wschodnim sąsiadem.

Przejawy niezdecydowania i słabości na pewno zachęcą prezydenta Rosji do kontynuowania agresji i eskalowania konfliktu

„Krytyka Putina i współczesnej rosyjskiej polityki to rusofobia". Zawsze staram się dowieść, że jest dokładnie na odwrót – właśnie wspieranie Putina prowadzi Rosję ku politycznej i ekonomicznej katastrofie, całkowicie hamuje potencjał jej demokratycznego rozwoju.

Antyamerykanizm i pacyfizm

Zwolennicy przywołanych powyżej tez nie stanowią jednej spójnej grupy społecznej. Obok stronników lewicy (przede wszystkim reprezentowanej w parlamencie partii Die Linke) są przedstawiciele dużego niemieckiego biznesu, osoby o sympatiach prawicowych, które zazwyczaj sceptycznie odnoszą się do dalszego rozszerzania Unii Europejskiej (ich politycznym rzecznikiem jest nowa partia Alternatywa dla Niemiec, na razie niereprezentowana w Bundestagu).

Proputinowskie postawy mają swoje kulturowe podłoże. Szczególnie wśród środowisk związanych z lewicą daje o sobie znać silny antyamerykanizm, w swoim czasie podsycony m.in. rewelacjami Edwarda Snowdena. Jak zauważyła historyk Anna Veronika Wendland, wpływa on na to, że niemiecki dyskurs lewicowy dostrzega imperializm tylko na Zachodzie, natomiast nie widzi go w rosyjskiej polityce na obszarze byłego ZSRR.

Do tego dochodzi niemiecka powojenna kultura konsensusu i pacyfizmu, według której jakiekolwiek rozmowy są lepsze od działań siłowych, o pokój można walczyć tylko pokojowymi sposobami, a dowolny konflikt można rozwiązać, jeśli jego strony wypiją razem wystarczającą ilość kawy. Nie można zatem się dziwić, że wśród niemieckich elit i w niemieckim społeczeństwie przeważa negatywne nastawienie wobec wstąpienia Ukrainy do NATO i dostarczania jej broni. Tego rodzaju pacyfizm pozostawia bardzo małe szanse ofiarom agresji. Nie daje też odpowiedzi na pytania, jak zatrzymać przemoc, która z początku ustanawia siłą nowe zasady i granice, a potem symuluje proces rozmów pokojowych.

W Niemczech pokutuje też stereotyp Europy Wschodniej jako obszaru chaosu, etnicznego – a nie obywatelskiego – nacjonalizmu i antysemityzmu. Putinowska propaganda stara się wpisać aktualne wydarzenia na Ukrainie w te historycznie utrwalone i rozpoznawalne stereotypowe ramy, w szczególności poprzez rozdmuchiwanie tematu „neonazizmu", „zagrożenia mniejszości" i tak dalej. Co ciekawe, do tak pojętej Europy Wschodniej zalicza się nie tylko Ukrainę, ale również Polskę i kraje bałtyckie, jednak już nie Rosję.

Powielaniu takiego stereotypu towarzyszy poczucie historycznej winy wobec Rosji, przede wszystkim za zło wyrządzone przez nazistów podczas II wojny światowej. W tym kontekście wojna, która na Wschodzie toczyła się przede wszystkim na terenach Ukrainy, Białorusi i Polski, w niemieckiej świadomości powszechnie rozumiana jest jako wojna „w Rosji". Tak się dzieje, chociaż, jak przypomina amerykański historyk Timothy Snyder, działania militarne i okupacja dotknęły nie więcej niż 9 procent terenów rosyjskiej republiki sowieckiej.

Potęgę stereotypu „wojny w Rosji" i jednocześnie ukraińskiej kolaboracji z nazizmem dobrze odzwierciedla serial „Nasze matki, nasi ojcowie", który odniósł zadziwiający sukces. Natomiast poczucie historycznej winy i odpowiedzialności wobec Ukrainy, dwukrotnie okupowanej przez Niemcy w XX wieku (najpierw w 1918, potem w 1941 roku), jest o wiele słabsze i praktycznie nie wpływa na percepcję obecnych wydarzeń.

Ale nie ma się co dziwić, skoro w Niemczech brakuje kulturowych i historycznych skojarzeń dotyczących Ukrainy. Na niemieckich uniwersytetach nie ma stałych posad dla badaczy ukraińskiej historii i literatury. Języka ukraińskiego można się uczyć tylko na kilku uczelniach w całym kraju. Brak zatem właściwie niemieckiej ukrainistyki, a na to nakłada się mała liczba ukraińskich inicjatyw kulturalnych.

Z tego wszystkiego wypływa wniosek, że dla bardzo wielu Niemców Ukraina nie jest podmiotem historycznego procesu i aktualnej polityki, lecz tylko polem konfliktu prawdziwych mocarstw (Zachodu i Rosji).

Znamienne jest, że gdy sytuacja na Ukrainie była w centrum uwagi światowej opinii publicznej, niemieckie media całymi miesiącami nie zapraszały do debaty na temat gorących wydarzeń ani przedstawicieli ukraińskiej ambasady, ani ukraińskich ekspertów, choć rosyjski ambasador i prorosyjscy eksperci byli w nich obecni cały czas. Stopniowo sytuacja nieco się zmieniła, jednak niemieckie społeczeństwo dopiero zaczyna się przyzwyczajać do myśli o historyczno-kulturowej podmiotowości Ukrainy.

Cel – nieingerencja

W niemieckiej przestrzeni publicznej aktywnie działa zróżnicowana grupa tzw. Putinversteher („tych, którzy rozumieją Putina"). Należą do niej wpływowi niegdyś politycy (w szczególności byli kancerze Helmut Schmidt i Gerhard Schroeder), byli wojskowi (Harald Kujat), dziennikarze i eksperci ds. polityki (jaskrawym przykładem jest powiązany z Kremlem Alexander Rahr). Wiązanie ich motywacji wyłącznie z interesami biznesowymi byłoby wielkim uproszczeniem. Ich motywy bardzo często wynikają ze wspomnianych stereotypów kulturowych i z osobistego doświadczenia détente (odprężenia) lat 1960–1980, które części polityków wciąż służy jako rama interpretacyjna współczesnych wydarzeń. Oni dzisiaj tak samo boją się wesprzeć Ukrainę, jak w latach 80. bali się podtrzymywać polską „Solidarność", aby nie drażnić ZSRR. W każdym razie w tej sytuacji Rosja może, jak swego czasu rzekł Wiktor Czernomyrdin, „prowadzić politykę zagraniczną zagranicznymi rękami".

Metody stosowane przez rosyjską propagandę w Niemczech są rozmaite: od pozornie niewiele znaczących akcji ulicznych (które zwykle utożsamiają wszystko, co dzieje się na Ukrainie, z demonizowanymi: partią Swoboda, batalionem „Azow" czy Prawym Sektorem) aż po uruchomienie niemieckojęzycznej wersji kanału Russia Today. Ważną rolę odgrywają sieci społecznościowe, a także agresywne masowe komentowanie najważniejszych spośród tych publikacji w niemieckich mediach, które adekwatnie opisują wydarzenia na Ukrainie. Manipuluje się zasadą „zbilansowanego przekazu" i konieczności „pokazania drugiej strony".

Nie tak dawno rada redakcyjna jednego z największych kanałów telewizyjnych w Niemczech ZDF/ARD omawiała zarzuty dotyczące niepoświęcania dostatecznej uwagi w wiadomościach drugiej, nieukraińskiej stronie. A potem ta sama stacja pokazała rozmowę z Władimirem Putinem, podczas której ze strony niemieckiego prowadzącego nie padło ani jedno krytyczne pytanie czy zaprzeczenie w odniesieniu do nieprawdziwych stwierdzeń.

W propagandzie Rosji powtarza się tezy o rzekomych „faszystach na Majdanie". Co ciekawe, tej sytuacji, jak mi się wydaje, nie zmieniły nawet rezultaty wcześniejszych wyborów parlamentarnych na Ukrainie, w których partie radykalnie prawicowe uzyskały znacząco mniej głosów, niż w ostatnim czasie zdobywają ich prawicowi odpowiednicy w zachodniej Europie.

Akcentowaniu tematu „faszyzmu" przyświeca bardzo ważny cel praktyczny. Trafnie opisał go badacz prawicowego radykalizmu Wiaczesław Lichaczow: „Dla Zachodu jakiekolwiek wątpliwości dotyczące czystości rąk ukraińskiego rządu (...) to wspaniały powód, by niczego nie robić. Dobrze pamiętam złość i bezsilność, które odczułem w kwietniu w Bundestagu, gdy starałem się przekonać niemieckich polityków, by zrobili coś przeciwko Rosji, która już wtedy okupowała Krym i zaczęła wojnę w Donbasie, a słyszałem tylko (od posłów z lewej strony) pytania o neonazistów w Prawym Sektorze (...)".

Według moich obserwacji celem propagandy w Niemczech nie jest wzbudzenie miłości do Władimira Putina, ale wywołanie strachu i dezorientacji, uniemożliwienie politycznego i społecznego konsensusu co do zaangażowania Niemiec w „kryzys na Ukrainie", a także szybkich i zdecydowanych działań, które miałyby przeciwdziałać rosyjskiej agresji. Zasadniczy cel proputinowskiego dyskursu w Niemczech (przy całym wewnętrznym zróżnicowaniu tego zjawiska) definiuje jedno kluczowe słowo: nieingerencja.

Jeśli podąża się tym tokiem rozumowania, to Ukraina w żadnym razie nie powinna mieć widoków na członkostwo w NATO, a o jej przystąpieniu do Unii Europejskiej wypada mówić w najlepszym razie jak o dalekiej i niepewnej perspektywie. Kluczowe dla „tych, co rozumieją Putina", są: teza o zakończeniu (albo przynajmniej ograniczeniu) polityki sankcji wobec Rosji, znaczenie zapobieżenia „nowej zimnej wojnie" i kategoryczne odrzucenie nawet samej myśli o pomocy wojskowej dla Ukrainy.

Jak głosi chińskie przysłowie, właściwa ocena sytuacji to połowa rozwiązania problemu. Ukraińskie władze i społeczeństwo powinny zrozumieć, że znajdują się w stanie wojny, a jej aspekt informacyjny na arenie międzynarodowej jest jednym z najważniejszych frontów. Tymczasem Rosja inwestuje w działania na tym polu bardzo dużo.

Reformy na Ukrainie, namacalne zmiany we wszystkich sferach, muszą pokazać Ukraińcom i opinii międzynarodowej, że wybór na rzecz integracji europejskiej został dokonany z pełną powagą. Chodzi o udowodnienie podmiotowości Ukrainy i tego, że  – wbrew znanemu określeniu Putina – nie jest „failed state" („upadłym państwem").