Łukasz Supera o likwidacji sądów: precedens prospektywny

Likwidacja małych sądów, nazywana czasem reformą, od samego początku budziła poważne wątpliwości. Minister sprawiedliwości, dokonując reorganizacji mapy sądownictwa, posłużył się, zgodnie z ustawą, rozporządzeniem. Teoretycznie nic wyjątkowego się nie wydarzyło. Już wcześniej tworzono i likwidowano sądy w podobnym trybie. Problem wziął się ze skali zjawiska.

Władza ministra

Czym innym jest likwidacja jednego sądu, a czym innym kilkudziesięciu. Wyjątek nie powinien stawać się regułą. Konsekwencją likwidacji sądu jest decyzja o przeniesieniu sędziego do nowej siedziby lub w stan spoczynku wbrew jego woli. Czym innym jest przeniesienie kilku sędziów, a czym innym – kilkuset.

W drugim przypadku ujawnia się niedostrzegane lub lekceważone wcześniej zagrożenie. Okazuje się bowiem, że ministrowi sprawiedliwości przysługuje ogromna władza nad losem poszczególnych przedstawicieli władzy sądowniczej. Niezawiśli, nieusuwalni, nieprzenaszalni sędziowie mogą być zaskakująco łatwo przeniesieni przez władzę wykonawczą. Wystarczy napisać rozporządzenie i zlikwidować sąd. Znalezienie obiektywnego uzasadnienia jest jedynie funkcją sprawności matematycznej.

Czym innym jest przeniesienie kilku sędziów, a czym innym – kilkuset

Łamigłówka

Kwestia uprawnień ministra sprawiedliwości została rozstrzygnięta wyrokiem TK z 27 marca 2013 r. (K 27/12). Trudno jednak przypuszczać, aby tak ukształtowane kompetencje egzekutywy nie prowadziły do sporów w przyszłości.

Najbardziej zaskakującym elementem całej jurydycznej łamigłówki jest być może to, że zgodnie z art. 178 ust. 1 konstytucji sędziowie w sprawowaniu urzędu podlegają tylko konstytucji i ustawom. Nie ma tu ani słowa o rozporządzeniach. Mimo że wyrok TK ma zgodnie z ustawą zasadniczą moc powszechnie obowiązującą i ostateczną, nie kończy perturbacji związanych ze skalą reorganizacji.

Kluczowym elementem reformy były oczywiście decyzje o przeniesieniu konkretnych sędziów. Jak się okazało, często nie podpisywał ich konstytucyjnie umocowany członek Rady Ministrów, lecz wysokiej rangi urzędnicy. Oczywiście podobnie wyglądało to wcześniej, ale znowu pojawia się kwestia skali. Przy tak wielu wydawanych wręcz seryjnie aktach władczych było niezwykle prawdopodobne, że ewentualny, pozornie niewielki błąd doprowadzi do poważnych konsekwencji systemowych.

Pozycja ustrojowa

17 lipca 2013 r. SN podjął uchwałę (III CZP 46/13), w której w przekonujący sposób wskazuje, czemu decyzja o przeniesieniu sędziego powinna być podpisana osobiście przez konstytucyjnego ministra. Problem w tym, że przyjęta interpretacja stwarza zagrożenie dla stabilności wielu postępowań sądowych. Odejście od niej może podważać pozycję ustrojową niezawisłych sądów. Nie chodzi o kwestię czysto formalną czy wręcz biurokratyczną drobnostkę, jak próbuje się to często przedstawić. To, że dziś zgodnie z prawem niezwykle łatwo przenosi się sędziego do innej siedziby bez jego zgody, jest już dostatecznie niepokojące.

Trudno przyjąć, aby podobne akty władcze mogły być podpisywane przez urzędników ministerstwa zamiast ministra sprawiedliwości. Z drugiej strony sytuacja, w której musiałoby dojść do powtórzenia wielu spraw ze względu na niewłaściwą obsadę sądu, również nie jest łatwa do zaakceptowania.

Być może, co oczywiście nie jest w żadnym stopniu przesądzone, wyjściem z sytuacji okaże się podjęcie przez SN uchwały w pełnym składzie przy równoczesnym podzieleniu zakresu obowiązywania wykładni w czasie. Technika ta znalazła już zastosowanie w uchwale składu siedmiu Sędziów SN z 5 czerwca 2008 r. (III CZP 142/07). Proponowano ją również wcześniej w zdaniach odrębnych do uchwały pełnego składu SN z 14 listopada 2007 r. (BSA I?4110-5/07). To ostatnie orzeczenie ma tu zresztą znaczenie szczególne, ponieważ dotyczyło w jakimś stopniu zbliżonego zagadnienia, tj. delegowania sędziego.

Określanie temporalnych skutków wykładni polega na nadawaniu przepisom prawa odmiennych interpretacji w różnych okresach, mimo że tekst aktu pozostaje wielkością stałą. Uzasadnieniem jest tu konieczność uwzględnienia zmieniającego się kontekstu interpretacyjnego, przy jednoczesnej ochronie oczekiwań obywateli co do trwałości prawa. Nadanie wykładni skutków jedynie prospektywnych lub stosowanie bardziej wyrafinowanych rozwiązań międzyczasowych pozwala uniknąć zaburzania ukształtowanych stosunków prawnych.