W kodeksie postępowania karnego z 1997 roku pokrzywdzony, który przestrzegał zasad skarżenia prokuratorskich postanowień o odmowie wszczęcia albo o umorzeniu postępowania, otrzymał premię w postaci możliwości wniesienia tzw. subsydiarnego aktu oskarżenia. Ustawodawca uznał, że w takiej sytuacji sprawę powinien ocenić sąd. Miał rację, bo niektóre prokuratorskie decyzje – delikatnie mówiąc – są zagadkowe. Dlatego wiele spraw umorzonych w śledztwach kończy się skazaniem albo cofnięciem aktu oskarżenia po osiągnięciu celu pokrzywdzonego, który – wykorzystując narzędzie prawne, o których mowa w art. 55 § 1 k.p.k. – przymusza do ugody sprawcę obawiającego się skazania.
Samotny biały żagiel
Niestety subsydiarne akty oskarżenia są traktowane także jako narzędzie totalnej wojny prawnej. I nadużywane. Klasyczne przykłady to starcia: nowego zarządu ze starym o władzę w spółce (art. 296 kodeksu karnego), subiektywnie oszukanego z domniemanym oszustem, którego nie sposób pokonać w procesie cywilnym (art. 286 k.k.) czy też rozwodzących się, którzy walczą o majątek i dzieci. Bywa, że dowody z postępowania karnego robią wrażenie na sędziach oceniających zupełnie inną sprawę. Zapewne dlatego, zgodnie z art. 55 § 2 k.p.k., subsydiarny akt oskarżenia musi sporządzić adwokat lub radca prawny. Mimo to poziom merytoryczny wielu z nich obraża powagę sądu, co sprawia, że niektórzy sędziowie traktują je jak zło konieczne. Dlatego wady formalne, których nie dostrzegają w prokuratorskich aktach oskarżenia, wychwytują w nich wyjątkowo konsekwentnie. I biada profesjonalnemu pełnomocnikowi, który nie podporządkuje się wydumanemu zarządzeniu.
Kilka dni temu zajrzałem na salę sądową i na ławie obrończej, po lewej stronie stołu sędziowskiego, zauważyłem adwokata i prokuratora. To widok niezwykły, ponieważ zgodnie z § 80 pkt 5 regulaminu urzędowania sądów powszechnych prokurator powinien siedzieć po prawej stronie sądu. A tu siurpryza. Nie dość, że siedzą razem, to niemal z dzióbków sobie piją. Zaciekawiony dobrą komitywą panów, zerknąłem na ławę po prawej stronie sądu i zobaczyłem na niej adwokata. Samotnego jak biały żagiel. Ciekawostka, pomyślałem, i pognałem do komputera.
Kilka miesięcy temu Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi na pytanie jednego z sądów okręgowych, kim jest prokurator w postępowaniu zainicjowanym subsydiarnym aktem oskarżenia. Stroną, przesądziło trzech sędziów SN (uchwała z 18 grudnia 2013 r. I KZP 24/13). I nie sposób nie zgodzić się z nimi. Niezależnie od tego Sąd Najwyższy stwierdził, że prokurator pozostaje rzecznikiem praworządności, a skoro tak, nie jest on determinowany ofensywnym bądź defensywnym kierunkiem swojego uczestnictwa w tym postępowaniu, a dysponując skutecznymi narzędziami procesowymi (takimi jak strona), może należycie strzec praworządności.
W moim rozumieniu rzecznik praworządności to obrońca prawdy materialnej, o której mowa w art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k. Dotarcie do takiej prawdy jest podstawowym celem postępowania karnego. Skoro tak, to cel działania rzecznika praworządności w sali sądowej powinna wyznaczać ocena okoliczności ujawnianych na rozprawie głównej. Innymi słowy, kiedy prokurator widzi konieczność podjęcia czynności na korzyść oskarżyciela posiłkowego, powinien wspierać jego pełnomocnika, a obrońcę, gdy konsekwentnie uważa, że akt oskarżenia nie ma sensu. Niby proste, ale widzę tu niebezpieczeństwo zaistnienia zdarzeń komicznych, którego nie dostrzegli sędziowie Sądu Najwyższego. Nie mieli szans, ponieważ nie znali wytycznych prokuratora generalnego z 22 stycznia 2014 r. w sprawie udziału prokuratorów w sprawach, w których pokrzywdzony uzyskał uprawnienie do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia.
