Jedyny sojusznik Petlura

Symon Petlura pozostaje w Polsce osobą mało znaną. Dobitnym tego przykładem jest nagminne przekręcanie jego imienia na Semen.

Przeszedł drogę typową dla wielu działaczy niepodległościowych w tej części Europy. Był jednym z liderów Ukraińskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej. W okresie rewolucji ukraińskiej (1917–1921) organizował pierwsze oddziały miejscowej armii. Pod koniec 1918 r. z ramienia swojej partii wszedł w skład pięcioosobowego dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL). Powierzono mu też stanowisko naczelnego atamana wojsk. Po ustąpieniu przewodniczącego dyrektoriatu – Wołodymyra Wynnyczenki – stanął na jego czele. Tym samym stał się faktyczną głową państwa i żywym symbolem ukraińskiej państwowości (bolszewicy nazywali nawet jej zwolenników Petlurowszczyzną).

W 1919 r. zrezygnował z przynależności do partii socjaldemokratycznej. Można powiedzieć, że – podobnie jak Piłsudski – wysiadł z czerwonego tramwaju socjalizmu na przystanku niepodległość. Nie stał się jednak nigdy nacjonalistą, co niekiedy zarzuca mu się w Polsce.

Trafnie wybrany adresat

Petlura nie widział szans dla ukraińskiej państwowości w walce na dwa fronty, z bolszewikami i z Polakami. Uważał, że Rosja, czy to bolszewicka, czy antybolszewicka, jest największym zagrożeniem dla Ukrainy. Gdy więc misja aliancka we Lwowie zaproponowała w lutym 1919 r. zawieszenie broni na froncie galicyjskim wzdłuż linii demarkacyjnej, pozostawiającej po stronie polskiej Lwów, zaakceptował je. Porozumienie nie weszło jednak w życie wskutek sprzeciwu rządu i armii galicyjskiej. Zdaniem niektórych historyków z Ukrainy zaprzepaszczono tym realną szansę na przetrwanie państwowości ukraińskiej.

Kierowanie przez Petlurę dyrektoriatem URL przypadło na ciężki okres. Władza dyrektoriatu skurczyła się do niewielkiego obszaru Wołynia i Podola. Doszło do anarchizacji podległych mu wojsk, co skutkowało m.in. pogromami ludności żydowskiej. Petlura próbował się temu przeciwstawić, ale nie był w stanie zapanować nad niesubordynowanymi atamanami. Niemniej kładzie się to cieniem na jego rządach.

Po zajęciu całej Galicji i sporej części Wołynia przez wojska polskie doszło do zawieszenia broni pomiędzy Polską a Ukrainą. W ślad za tym Petlura wysłał do Warszawy delegację wraz z osobistym listem do Józefa Piłsudskiego. Proponował w nim wspólną walkę z bolszewikami.

Trafnie wybrał adresata. Piłsudski od dawna postrzegał Ukrainę jako naturalnego sprzymierzeńca przeciwko imperializmowi rosyjskiemu (jakkolwiek mitem jest przypisywanie mu chęci połączenia Ukrainy więzami federacyjnymi z Polską). Jak później zauważał, Rosja bez ukraińskich bogactw (węgla, rudy żelaza, pszenicy i cukru) nie była w stanie prowadzić ekspansywnej polityki.

Zdrada czy szansa dla państwa

Zapoczątkowane w sierpniu rozmowy ograniczyły się do jednostronnej deklaracji strony ukraińskiej (dzięki staraniom Polsko-Ukraińskiej Komisji dla Badania Relacji Wzajemnych w latach 1917–1921 ukaże się wkrótce tom dokumentów obu stron, przedstawiających kulisy negocjacji i sojuszu 1920 r.). Przyczynę tego trafnie ujął polski wiceminister spraw zagranicznych Władysław Skrzyński: „Z Petlurą, który by się nie wyrzekł Galicji Wschodniej, nie możemy mówić, a Petlura, który się jej wyrzeka, traci zaufanie trzech czwartych swojego wojska". Wielu tamtejszych polityków od sojuszu z Polakami wolało nawet porozumienie z Rosjanami, czy to „białymi", czy „czerwonymi", którzy w ich imieniu odbiorą Polakom Lwów, Łuck i Chełm.

Dopiero w marcu następnego roku rozpoczęto kolejną turę negocjacji. Poprzedzały ją rozmowy i sondaże przeprowadzone przez wysłanników Piłsudskiego zarówno w Anglii i Francji, jak i wśród zachodnich sąsiadów Rosji (Finów, Estończyków, Łotyszy i Rumunów). Okazało się, że w walce z bolszewikami Polacy mogą liczyć tylko na siebie. W obliczu planowanej ofensywy sojusz z Petlurą nie tylko dawał więc wsparcie kilkunastu tysięcy doświadczonych w walkach i dobrze wyszkolonych żołnierzy, ale także pozwalał odpierać zarzut o polskiej ekspansji.

Negocjacje zakończyły się podpisaniem w nocy z 21 na 22 kwietnia 1920 r. układu sojuszniczego. Polska uznawała w nim państwowość ukraińską i obiecywała przekazać jej ziemie leżące w granicach Rzeczypospolitej z 1772 r., które wywalczy albo uzyska od bolszewików w negocjacjach. W zamian po polskiej stronie granicy pozostały ziemie Galicji Wschodniej oraz zachodniej części Wołynia. Dwa dni później podpisano konwencję wojskową. Twarde warunki podyktowane przez stronę polską odzwierciedlały jej przewagę negocjacyjną, ale w zamian druga strona zyskiwała jakąś szansę na reaktywację państwa. Dostrzegał to Petlura, gotów na daleko idące ustępstwa. Układ z oburzeniem przyjęła jednak większość elit ukraińskich, zarzucających Petlurze zdradę interesu narodowego. Te oceny pokutują na Ukrainie do dzisiaj, choć coraz częściej dostrzega się w nim ostatnią szansę na przetrwanie państwa.

Czego zabrakło

Wydawało się, że nadzieje wiązane z przymierzem mają szansę urzeczywistnienia. 9 maja 1920 r. wojska polskie i ukraińskie zajęły Kijów. 24 maja Petlura przyjmował w nim defiladę swoich oddziałów i jednostek polskich. Ukraińcy nie garnęli się jednak do jego armii. Do dzisiaj toczą się spory, na ile powodem było zmęczenie działaniami wojennymi, toczącymi się od prawie sześciu lat, a na ile sprawiła to propaganda bolszewicka strasząca powrotem „polskich panów" (prawie połowa wielkiej własności ziemskiej na prawobrzeżnej Ukrainie przed rewolucją znajdowała się w rękach polskich). W Polsce często przypisywano to niepowodzenie nieukształtowanej tożsamości narodowej. Zabrakło też z pewnością czasu na stworzenie silnej armii przed wycofaniem się wojsk polskich z Ukrainy. Warto podkreślić, że oddziały ukraińskie dalej walczyły obok polskich, m.in. w obronie Zamościa.